روضه‌های خانگی زنانه

روضه‌های خانگی زنانه؛ محافل دوره‌ای و مذهبی زنانه مخصوص عزاداری برای اهل بیت.

روضه‌های خانگی در فرهنگ ایرانی از آیین‌های مهم عزاداری برای اهل بیت است. بانوان یک محله یا یک منطقه با مشارکت در این مجالس، علاوه بر دعا‌خوانی و مرثیه‌سرایی، با یکدیگر نیز آشنا می‌شوند. این محافل فضای مناسبی را برای گردهمایی بانوان در سطح کوچک و بزرگ فراهم‌ کرده و موجب ترویج فرهنگ مذهبی در میان خانواده‌ها و به تبع آن جامعه می‌شود.

مفهوم‌شناسی

روضه در لغت؛ به‌معنای نوحه‌سرایی بر مصائب اهل بیت است. روضه‌های خانگی، تشکل‌های مذهبی و نهاد‌های مردمی هستند که به‌صورت تجمعات ادواری یا ثابت برگزار شده و به عزاداری اهل‌بیت می‌پردازند. امروزه بیشتر این محافل به‌صورت هیئات مذهبی زنانه و روضه‌های خانگی برگزار می‌شوند.

تاریخچه

روضه‌های خانگی در ایران قدمت طولانی دارد؛ اما در طول زمان تحت تأثیر عوامل اجتماعی دچار تحولاتی شده است. در دوران قاجاریه با گسترش تعزیه‌خوانی، مجالس روضه‌خوانی با رکود نسبی روبرو شدند. در دورۀ رضاخان، سخت‌گیری‌های حکومت پهلوی دربارۀ مجلس‌های عزاداری در مساجد و تکیه‌ها، سبب شد مردم برای عزاداری امام حسین به روضه‌های خانگی روی آورند. از آن پس، بسیاری از افراد در مناسبت‌های زمانی خاص به برگزاری روضه‌های خانگی هفتگی، ماهانه و یا روزانه می‌پرداختند.

با پیروزی انقلاب اسلامی روضه‌های خانگی علاوه بر عزاداری امام حسین به دلیل جمع دوستانه و صمیمی حاکم بر این محافل به محیط مناسبی برای تبلیغ و ترویج مفاهیم دینی – مذهبی در میان خانواده‌ها تبدیل شد و اهمیتی فزاینده یافت. بسیاری، معنویت و آرامش برگرفته از روضه‌های خانگی را راز ماندگاری این آیین دانسته‌اند. کارشناسان معتقدند برگزاری روضه‌های خانگی زنانه، نقش مؤثری در سبک زندگی دینی و تقویت باورهای مذهبی داشته است.

ویژگی‌ها

1. نظم خاص در برگزاری مراسم: به‌عقیدۀ محققان روضه‌های سبک سنتی و خانگی، در مقایسه با دیگر گونه‌ها از نظم و ثبات بیشتری به‌لحاظ محتوای مجالس، آداب، قوانین، تقسیم کار و سازمان‌دهی صحیح برخوردار هستند.
2. تعدد مراسم در طول سال: اغلب روضه‌های خانگی زنانه، برخلاف مراسم هیئت‌های سنتی عمومی مردانه که دائمی و مستمر نبوده و منحصر به مقاطع مشخص و محدودی از سال هستند؛ با برنامه زمان‌بندی مشخص در تمام طول سال قابل برگزاری هستند.
3. اختصاص زمان بیشتر به سخنرانی: این مجالس مانند بسیاری از محافل مذهبی، دارای سخنران و مداح بوده؛ اما دعاخوانی و سخنرانی بخش اعظم این مراسم را تشکیل می‌دهد. در بخش دعاخوانی معمولاً بسته به مناسبت زمانی دعاهایی مانند دعای توسل، سوره انعام، زیارت عاشورا و حدیث کساء‌ خوانده می‌شود. همچنین سخنرانی‌های صورت‌گرفته در روضه‌های خانگی اغلب حول محور احکام، مسائل فقهی، مباحث تاریخی و اخلاقی است.
4. اهمیت به مسائل تربیتی: احکام و مسائل شرعی مربوط به همسرداری، تربیت فرزند و احکام زنان از مباحثی است که در سخنرانی روضه‌های خانگی زنانه تبیین می‌شود.
5. پذیرایی ساده: پذیرایی در این محافل به‌صورت ساده و اغلب در طول زمان با صرف چای همراه بوده است.

نقش زنان در روضه‌های خانگی

کارشناسان معتقدند حضور و مشارکت فعالانۀ بانوان در تشکیل و ترویج روضه‌های خانگی، سبب نقش‌آفرینی آنها در ترویج فرهنگ مذهبی و سنت‌های دینی در خانواده و جامعه شده است. بانوان در این مجالس به فراگیری سبک زندگی صحیح که منطبق با سبک زندگی اهل بیت بوده، می‌پردازند و سعی در به‌کار‌گیری آن در زندگی شخصی خود دارند. آنها علاوه بر فعالیت در فضای سنتی تبلیغ، معارف دینی رایج در روضه‌های خانگی را در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی نیز نشر می‌دهند. آنها با مشارکت در روضه‌های خانگی بستر مناسب دوستی و آشنایی با سایر زنان و دختران شرکت کننده در مراسم را فراهم کرده و به فریضۀ مهم امر به معروف و نهی از منکر که یکی از مهم‌ترین اهداف قیام عاشورا بوده، می‌پردازند.

در این محافل بانوان علاوه بر برگزاری مراسم دعا و عزاداری به آموزش احکام نیز پرداخته و معمولاً فعالیت‌های جانبی دیگری مانند فعالیت‌های اقتصادی، فرهنگی، خیرخواهانه و تعاونی نیز در آن انجام می‌دهند. در این‌گونه مراسم‌های عزاداری، امور بانوان به خود آنها واگذار شده و نتایج مثبتی را به‌دنبال دارد. در این مراسم‌های عزاداری در بسیاری از موارد سخنران، روضه‌خوان و تدارکات زنان هستند به همین منظور این مجالس به‌دور از دوربین و ضبط و پخش عمومی برگزار می‌شود.

روضه‌های زنانه همچنین سازوکاری برای گذران اوقات فراغت خارج از فضای خانه است. همچنین این محافل مکان مناسبی برای بیان احساسات و عقاید مذهبی مشترک میان بانوان است.

چالش‌ها

با تغییر در شرایط اجتماعی و فرهنگی جامعه، جلسات مذهبی زنانه دچار تحولات گوناگونی شده است و با وجود اهمیت روضه‌های خانگی، این آیین با برخی چالش‌ها روبرو است:

1. گرایش به مدرنیته: کارشناسان معتقدند با ظهور سبک زندگی مدرن، مجالس مذهبی مخصوص زنان در بستر شرایط کنونی جامعه، تغییر پیدا کرده و کارکردهای قدیمی در آن کم‌رنگ شده است.
2. ظهور تجمل‌گرایی: بسیاری از روضه‌های خانگی، کم‌خرج و ساده برگزار می‌شوند. در گذشته، پذیرایی اصلی این مراسم‌ها چایی، شلغم، شیر برنج، حلوا و مربای هویج بوده است؛ اما امروزه با تجمل‌گرایی برخی افراد، فرهنگ عزاداری نیز دستخوش تغییراتی ‌شده است؛ به‌طوری که پذیرایی‌های پر‌خرج و پوشش و آرایش ناسازگار با این مجالس، جایگزین سادگی گذشته شده و گاهی ارزش‌های دینی و ترویج فرهنگ مذهبی به حاشیه می‌رود.
3. بدعت‌ها و ترویج خرافات: برخی مداحان و مبلغین با تبیین مسائل خرافی و بی‌سند، به گرم‌کردن هیئت و مجلس روضه‌خوانی می‌پردازند. این بدعت سبب انحراف مجالس روضه‌خوانی از مسیر اصلی آن یعنی تبیین ارزش‌های دینی و وقایع حقیقی تاریخی - مذهبی، شده و با ترویج ظاهرگرایی از ارتقاء و تعمیق باور‌های دینی در جامعه، جلوگیری می‌کند.

کارکرد‌ها

کارشناسان معتقدند استفاده از ظرفیت روضه، مجالس و محافل حسینی در بهبود اوضاع فرهنگی جامعه، نقش بسزایی دارد و از عوامل مؤثر در ترویج دین اسلام و آموزه‌های مذهبی است.

اجتماعی

1. ایجاد شبکه‌های دوستی و تعامل میان بانوان: مراسم روضۀ خانگی علاوه بر عزاداری و آشنایی افراد با آیین‌های مذهبی، مکان آشنایی بیشتر بانوان یک منطقه و محله با یکدیگر و ایجاد شبکه دوستی است. امروزه بانوان در روضه‌های خانگی از موضوعات مختلفی مانند سیاست، مدل لباس و مسائل شخصی و خانوادگی صحبت می‌کنند. همچنین بسیاری از بانوان مشارکت در این مراسم‌ها را نوعی دورهمی به‌منظور بازگو‌کردن مشکلات خانوادگی می‌پندارند که به‌نوعی سبب تخلیۀ روانی و حمایت عاطفی آنها می‌شود.
2. صله رحم: برگزاری روضه‌های خانگی فضای مناسبی را برای دید و بازدید اقوام، دوستان و آشنایان فراهم می‌کند. امروزه گسترش شهرها و دور‌شدن مسیر‌ها، رسوخ سبک زندگی مدرن و گرایش افراد به انزوای خانوادگی سبب کاهش دید و بازدید افراد با یکدیگر شده به‌همین منظور، روضه‌های خانوادگی فضای مناسبی را برای صله رحم فراهم کرده است.
3. همسریابی: در گذشته همسرگزینی بیشتر در میان شرکت‌کنندگان در روضه‌های خانگی رواج داشت. مادر‌ داماد بر اساس ملاک‌های خانوادگی و علایق پسر خود، همسر مناسب او را در مجالس روضۀ زنانه انتخاب می‌کرد. همچنین آشنایی و تعامل بیشتر خانواده‌های زوجین با یکدیگر، سبب تسریع امر ازدواج آنها می‌شد.

فرهنگی

1. آموزش موضوعات عمومی: امروزه تبیین اصول اخلاقی، اعتقادی و وقایع تاریخی - مذهبی در روضه‌های خانگی زنانه نسبت به گذشته بیشتر ‌شده است. افزایش علم و آگاهی مبلغان مذهبی و پیشرفت علمی و تسلط بیشتر آنها در زمینه‌های دینی، سبب ‌شده در این محافل، مطالب جامع و کاربردی متناسب با نیاز افراد جامعه تبیین شود. این امر تأثیر بسزایی در افزایش آگاهی افراد داشته و بر سبک زندگی فردی و اجتماعی آنها نیز اثر دارد.
2. پاسخ به اقتضائات جدید جامعه: امروزه هیئت‌های مذهبی علاوه بر حفظ کارکرد‌های اصیل و کهن، کارکرد‌های جدیدی مانند تبیین مسائل سیاسی، فرهنگی، هنری، اجتماعی و اقتصادی نیز یافته‌اند که متناسب با اقتضائات جامعه است.

تربیتی

1. تقویت اعتقادات دینی – مذهبی: از جمله مهم‌ترین کارکردهای روضه‌های خانگی، تقویت ارزش‌های دینی افراد جامعه است. در گذشته مردم اعتقاد داشتند برگزاری این مجالس در خانه‌ها سبب می‌شود نام و ذکر اهل‌بیت‌ در محل زندگی رواج داشته و سبب افزایش برکت در زندگی آنها می‌شود. همچنین مشارکت زنان و فرزندان‌ آنها در این محافل سبب مأنوس‌شدن بیشتر آنها با فضای معنوی می‌شود. این مسئلۀ مهم در گذشته بیشتر مورد توجه افراد بوده؛ اما امروزه کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد.
2. تربیت دینی فرزندان: شرکت‌کنندگان در روضه‌های خانگی، این آیین را سبب تربیت دینی فرزندان می‌دانند. تبیین نکات اخلاقی در این مجالس سبب می‌شود، علاوه بر بانوان، فرزندان آنها نیز این مفاهیم را فرا بگیرند. امروزه این تفکر در میان خانواده‌ها نسبت به قبل کم‌رنگ شده است.

 

منابع

• «آسیب‌هایی که روضه زنانه را تهدید می‌کند»، خبرگزاری دانشجویان ایران، تاریخ درج مطلب: 6 آبان 1394ش.
• بینشی‌فر، فاطمه، «سیر تحول روضه و روضه‌خوانی دوره قاجار»، تاریخنامه خوارزمی، شماره 10، 1394ش.
• تاجیک، زهرا، «روضه‌های زنانه به محلی برای معرفی سبک زندگی اهل بیتی تبدیل شود»، خبرگزاری رسمی حوزه، تاریخ درج مطلب: 18 مرداد 1398ش.
• پزشکی، یاسمین و قرسو، مریم، «فرهنگ موسیقیایی مجالس زنانه تهران: مطالعۀ موردی روضه‌خوانی و مداحی»، پژوهش‌های انسان‌شناسی، شماره 21، 1400ش.
• «جریان‌سازی روضه‌های خانگی در ترویج فرهنگ قرآنی و حسینی»، وب‌سایت پایگاه تخصصی امام حسین علیه السلام، تاریخ درج مطلب: 4 شهریور 1399ش.
• ساروخانی، باقر، دایره المعارف علوم اجتماعی، تهران، کیهان، 1370ش.
• «صفر تا صد یک روضه خانگی جمع و جور»، وب‌سایت روزنامه فرهنگی اجتماعی جمع ایران، تاریخ درج مطلب: 3 شهریور 1399ش.
• غیورباغبانی، سیده زینب و اصغرپور ماسوله، احمدرضا، «تحول در کارکرد‌های روضه زنانه، مطالعه مردم شناختی در شهر مشهد»، وب‌سایت پایگاه مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی(sid)، تاریخ درج مطلب: 1393ش.
• «کارکرد‌‌های فرهنگی جلسات خانگی بانوان»، وب‌سایت روشنگر، تاریخ بازدید: 29 تیر 1402ش.
• واسعی، سید علیرضا و اسکندری، زینب، «نقش زنان در بسط فرهنگ محرم و سوگواری در عصر ناصری»، تحقیقات تاریخ اجتماعی، شماره 1، 1392ش.