زبان فارسی در هند

زبان فارسی در هند، میراث نفوذ زبان فارسی در هند.

زبان فارسی در هند سابقۀ هزارساله دارد که توسط مبلغان اسلام، مهاجران، حاکمان، شاعران و صوفیان فارسی‌ زبان، در هند گسترش پیدا كرد. دهلی از قرن چهارم هجری، پایتخت پادشاهان مسلمان فارسی ‌زبان شد؛ در این مدت، زبان فارسی، زبان رسمی هندوستان بود و در اندیشه و مظاهر زندگی مردم هند نفوذ پیدا کرد.

تاریخچه

زبان فارسی ابتدا توسط مبلغان ایرانی مسلمان در هند رواج پیدا کرد. مسافرت «ابومَعشَر خراسانی» به هند و نوشتن کتاب مهمی در علم نجوم به زبان فارسی، نمونه‌ای از این فعالیت‌ها است؛ اما این زبان به‌صورت نظام‌یافته در قرن چهارم هجری توسط محمود غزنوی وارد هندوستان شد و با آغاز امپراتوری پادشاهان گورکانی، به اوج خود رسید و به زبان اصلی و اداری هندوستان تبدیل شد. با نفوذ استعمار انگلیس در هند و تسلط زبان انگلیسی در منطقه، زبان فارسی به‌تدریج جایگاه خود را از دست داد؛ اما از بین نرفت. پس از استقلال هند در 1947م، زبان فارسی دوباره مورد توجه مسئولان مملکتی و ادب‌دوستان هندی قرار گرفت. در حال‌حاضر کرسی‌های تدریس این زبان به‌صورت کم‌‌رونق در مراکز آموزشی هند وجود دارد.

زمینه‌های رواج زبان فارسی در هند

روابط فرهنگی و بازرگانی طولانی‌مدت میان ایران و هند، از زمینه‌های مهم نفوذ و رواج زبان و ادب فارسی در هند است. پیشینۀ این روابط به دوران مهاجرت آریایی‌ها برمی‌گردد که در آن زمان، ایران و هند دارای زبان، مذهب و نژاد واحدی بودند؛ اما به‌تدریج، در دو جغرافیای جداگانه ساکن شدند و زبان و آداب و رسوم آنها دگرگون شد. با این‌حال، بنیان‌های مشترک فرهنگی و زبانی آنها از بین نرفت.

جایگاه زبان فارسی در هند

از زمان تسلط محمود غزنوی بر هند، حدود 30 سلسلۀ حاکمان فارسی‌زبان در هند به سلطنت رسیده که 9 قرن را دربرمی‌گیرد. در این مدت، زبان فارسی، زبان رسمی حکومت‌های هند بود. دانشمندان، نویسندگان، لشکریان، شاعران و دولت‌مردان هند همه به زبان فارسی می‌نوشتند و سخن می‌گفتند و این زبان بر اندیشه، روابط اجتماعی، سیاست، اقتصاد و فرهنگ مردم هند سیطره داشت. همچنین سرزمین هند در این مدت، مرکز پرورش شعر و ادب فارسی بود.

نقش سلطان محمود غزنوی

ورود رسمی زبان فارسی در هند، توسط سلطان محمود غزنوی از 391ق آغاز شد و تا 417ق ادامه یافت. غزنویان، سبب تحول بنیادی در همه شئون فرهنگی هند از جمله زبان آنها شدند. در زمان غزنویان، بسیاری از متون هندی به فارسی و بالعکس، ترجمه شدند. دربار غزنویان، محل حضور و تجمع بزرگترین نویسندگان و شاعران فارسی‌گوی بود.

نقش پادشاهان گورکانی

نقش پادشاهان گورکانی، وزیران و امرای دربار آنها در رشد و گسترش زبان فارسی در هند بسیار برجسته است. در این دوره شاعران، نویسندگان و ادیبان، مورد حمایت مادی و معنوی دربار قرار می‌گرفتند. در قرن دهم هجری، «ظهیرالدین محمد بابر» مؤسس گورکانیان که نویسنده و اهل ذوق بود، با پادشاهان صفوی ایران روابط دوستانه داشت. «همایون» پسر او نیز هنرمند و شاعر بود و هنرمندان را به هند دعوت می‌کرد. همایون نزدیک به ۱۵ سال در ایران اقامت کرد و در دورۀ «طهماسب صفوی»، در رشد و گسترش زبان فارسی‌ و فرهنگ‌ اسلامی در هند، تأثیر زیادی داشت. در دربار اکبرشاه گورکانی، ۱۶۷‌ شاعر، ۳۸ عارف و ۶۹ دانشمند و ۱۵ حکیم حضور داشتند کـه هـمه ایرانی بودند و به فارسی شعر می‌گفتند و می‌نوشتند.

نقش مهاجران ایرانی

بر اثر حملۀ مغولان بر ایران، تعداد زیادی از علما، مشایخ صوفیه، شعرا، نویسندگان، هنرمندان، تاجران و گروه‌های دیگر در قرن هفتم و هشتم هجری به هند مهاجرت کردند. آنها کتاب‌ها و دیوان‌های شعر زیادی به فارسی نوشتند که باعث گسترش و رواج کامل زبان و ادبیات فارسی در هند شد.

آثار و جلوه‌های زبان فارسی در هند

1. رواج و گسترش معارف اسلامی

اسلام در شبه قارۀ هند، توسط زبان فارسی گسترش پیدا کرد. به باور بسیاری از محققان، این کار بـه‌وسیلۀ محمود غزنوی و سپس «شهاب‌الدین غوری» انجام‌ گرفت؛ ابتدا مردم هند زبان فارسی را یاد گرفتند و سپس با فرهنگ و آموزه‌های اسلامی از طریق زبان فارسی آشنا شدند. همچنین، مهاجرت‌ عارفان ایرانی به هند، باعث شد که منقبت‌خوانی اهل‌بیت توسط زبان فارسی رواج زیادی پیدا کند. یکی از دوبیتی‌های منسوب به «شیخ معین‌الدین چشتی اجمیری» رواج مذهب تشیع در هند را در همان اوائل نشان می‌دهد:

شاه ‌است حسین، پادشاه هست حسین

دین‌ است‌ حـسین‌، دین‌پنـاه است حـسین

2. متون و قالب‌های شعر فارسی

میراث عظیم مطالعات زبان فارسی در قلمرو متون دینی، متون تاریخی، متون صوفیانه و عرفانی و متون ادبی در هند تولید و ماندگار شد. همچنین، انواع قالب‌های شعر فارسی مانند غزل، قصیده و مـثنوی در دورۀ گورکانیان در هند رواج کامل پیدا کرد و «خمسۀ» امیرخسرو دهلوی، نمونه‌ای از مثنوی‌سرایی این دوره در هند است.

3. نفوذ در زبان‌های هندی

زبان فارسی، در همه زبـان‌های هندی نفوذ کرد و بسیاری از واژه‌های فارسی در زبان‌های رایج هندوستان مانند آسامی، بنگالی، گُجراتی، کنار، کشمیری، مالیالم، مراتی، اریا، پنجابی، سانسکریت، تامل، تلگو و اردو به‌کار می‌رود و بعضی از این زبان‌ها به خط فارسی نیز نوشته می‌شود.

4. هنر خوش‌نویسی

هندوستان زمانی مهد هنر خوش‌نویسی به زبان فارسی بود. هنرمندان زیادی مانند محمدحسین کشمیری، حافظ ابراهیم، محمدباقر زرین‌قلم، حافظ نورالله و خوش‌نویسان غیرمسلمان مانند «سینگ ماناک دهلوی» و «جگنات داس» به خط فارسی خوش‌نویسی می‌کردند.

5. هنر معماری

جلوه‌های هنری زبان فارسی را می‌توان در بسیاری از آثار معماری اسلامی و کتیبه‌ها و هنرهای خطاطی به‌کار رفته در مساجد، زیارت‌گاه‌ها و محل دفن سلاطین دید. برای مثال، در سه بنای تاریخی منطقۀ اگرای هند به‌نام‌های «تاج محل»، بنای معماری «قبر اكبرشاه»، و «قلعه سرخ» دهها كتیبۀ قرآنی به خط ثلث ایرانی و ده‌ها بیت شعر فارسی با خط نستعلیق وخط شكستۀ فارسی در سنگ‌نوشتۀ این بناها وجود دارد.

تألیف فرهنگ واژگان زبان فارسی در هند

از قرن هشتم هجری تا آخر سدۀ دهم هجری، 12 فرهنگ واژگان فارسی، مانند «برهان قاطع»، «فرهنگ جهانگیری»، «فرهنگ رشیدی»، «بهار عجم» و «غیاث‌الغات» در هند نوشته شده است که از میان آنها، فرهنگ جهانگیری، بهترین و جامع‏ترین فرهنگ فارسی در زمان خود بوده است.

کتاب‌های خطی فارسی در هند

کتاب‌های خطی فارسی در کتاب‌خانه‌های مختلف در سراسر هند، حدود صدهزار نسخه تخمین زده شده که بزرگ‌ترین ذخیره در جهان محسوب می‌شود.

واژگان فارسی در زبان‌های هندی

بر اساس تحقیق «سُوبهَاش کُومار» در کتاب «فرهنگ تطبیقی واژگان مشترک زبان فارسی و هندی»، حدود ۱۸۵۰ واژۀ فارسی در زبان هندی وجود دارد.

وضعیت امروزی

زبان فارسی در هند، رونق قدیمی خود را از دست داده است؛ اما با تلاش روشنفکران و دانشمندان هندی مانند اقبال لاهوری، جواهر لعل نهرو، ابوالکلام آزاد، ذاکرحسین و رابیندرانات تاگور، از نابودی زبان فارسی در هند، تا حدودی جلوگیری شده است. بر اساس یک پژوهش در 1355ش، از میان 96 دانشگاه رسمی در هند، در 66 دانشگاه کرسی تدریس زبان و ادبیات فارسی در مقطع کارشناسی، کارشناسی ‌ارشد و دکتری دایر بوده است. بر منبای آمار در سال 1372ش، در200 دانشگاه و دانشکدۀ هند تا مقطع کارشناسی عمومی و در 12 دانشگاه تا مقطع دکتری زبان و ادبیات فارسی تدریس شده است. برآوردها در سال 1395ش نشان می‌دهد که در بیش از 300 دانشگاه و کالج مهم هند دوره‌های آموزش زبان فارسی دایر است.

عوامل کم‌رونق شدن زبان فارسی در هند

1. زبان فارسی در 1835م توسط انگلیسی‌ها در هند از رسمیت خارج و به‌جای آن زبان انگلیسی ترویج شد؛
2. کاهش گروه‌های علمی آموزش زبان فارسی از 170 گروه به 40 گروه در 100 سال اخیر؛
3. حذف زبان فارسی و برنامه‌ریزی برای بومی‌سازی علوم و زبان اداری به زبان هندی؛
4. کاهش اعتبار زبان فارسی و نداشتن جایگاه اولیه در هند؛
5. مشکل ورود دانشجویان زبان فارسی به دانشگاه تربیت معلم؛
6. مشکلات مراکز ایران‌شناس، اسلام‌شناسی و زبان‌ فارسی در عدم تأمین متون و منابع علمی به‌روز؛
7. کمبود استاد و کادر علمی و ضعف مهارتی برخی استادان آموزش زبان فارسی؛
8. تغییر رشتۀ دانشجویان زبان فارسی در مقطع‌های بعدی در دانشگاه‌ها؛
9. وجود زبان عربی و ژاپنی به‌عنوان زبان دوم در دانشگاه‌ها؛
10. فارسی‌نبودن زبان پایان‌نامه‌های دانشجویان رشتۀ زبان و ادبیات فارسی؛
11. تأسیس کرسی‌های زبان عِبرِی با حمایت مالی مستقیم آمریکا.

منابع

• «پژوهشي در تأثير و نقش زبان فارسي بر زبان‌هاي شبه‌قارۀ هند»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۲۰ تیر ۱۳۹۱ش.
• «تأسیس کرسی‌های زبان عِبری با حمایت آمریکا در هند، چراغ ۱۳۰ دپارتمان فارسی خاموش شد»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 1 مرداد ۱۳۹۶ش.
• «خروج زبان فارسی از هند توطئۀ بزرگ انگلیسی‌ها بود»، خبرگزاری ایبنا، تاریخ درج مطلب: ۲۶ مهر ۱۳۹۸ش.
• شهریار، سیداحمد، «کاوش در پیشینۀ زبان و ادبیات فارسی در شبه‌قارۀ هند»، وب‌سایت فرهنگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 26 آذر 1397ش.
• «فارسی در هند همچنان زنده است»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 10 مهر 1397ش.
• معروفی، علی، «پاسداران زبان و ادبیات فارسی در شبهقاره هند»، وبسایت ویستا نیوز، تاریخ بازدید: 1 اسفند 1401ش.