زن در مثنوی معنوی

مولانا در بیشتر اشعار خود، زنان را ستوده است

زن در مثنوی معنوی؛ نگرش مولانا به زن در مثنوی معنوی.

زن در مثنوی معنوی نماد حسن و نیکی بوده و مولانا در بیشتر اشعار خود، زنان را ستوده است. او همچنین برخی خصلت‌های زنان یا برداشت‌های مردمان زمانۀ خویش دربارۀ زنان را نکوهش کرده است.

جایگاه زن

مولانا در مثنوی معنوی با نام‌بردن از زنانی مانند حضرت مریم، آسیه و مادر موسی، بر ارجمندی نقش همسری و مادری زن، اثرگذاری او در تعالی معنوی و تکمیل هویت و شخصیت مرد تأکید کرده و برخی ویژگی‌های زنان مانند ترس از عقوبت، محافظه‌کاری، درایت زنانه، ذکاوت مادرانه و کدبانویی زنان را ستوده است. در مثنوی معنوی پوشش و رعایت حجاب توسط بانوان امری مهم برای آنها تلقی شده است. همچنین ایجاد حریم و حائل میان زن و مرد عامل افزایش قدرت و محبوبیت زن و ارتقاء جایگاه زن معرفی شده است. مثنوی معنوی، زن و مرد را به آتش و آب تشبیه کرده که نبود حائل میان آنها سبب غلبۀ آب (مرد) بر آتش (زن) شده و آن را خاموش می‌سازد. مولانا با اثرپذیری از آموزه‌های قرآن به همسانی زن و مرد در کرامت انسانی باور دارد. همچنین از دیدگاه مولانا مرد عاقل مغلوب زن می‌شود و مرد جاهل بر زن غالب می‌آید.

زن به‌مثابه نماد

مثنوی معنوی در نگرش به زن، دو جنبه مثبت و منفی را مورد توجه قرار داده و بر اساس هر یک، نمادسازی کرده است.

• نماد عشق الهی؛

مولانا معتقد است محبتی میان زن و مرد، برگرفته از دریای بی‌کران محبت الهی است و این تعامل عاطفی در رسیدن آنها به حب الهی، نقش مؤثری دارد.

مولانا

قلزم مهری که کناریش نیست

قطره آن، الفت مرد است و زن

مرد و زن چون یک شود آن یک تویی

چون که یک‌ها محو شد آنک تویی

زیبایی زن در مثنوی معنوی، انعکاس جمال الهی دانسته شده است؛ اما این زیبایی ظاهری باید زمینه‌ساز توجه به زیبایی معنوی شود آن‌گونه که در داستان لیلی و مجنون آمده است. این تلقی عرفانی از زن، فارغ از وجه جسمانی و جنسی زن، سبب رشد و تعالی زن و همسر او شده و آنها را در رسیدن به رشد معنوی و حب الهی کمک می‌کند.

• نماد روح و جان؛

مولانا در مثنوی، جان آدمی را از این نظر که لطیف‌ترین وجه وجود و پرده‌نشین کالبد انسان است، به جنس زنانه تشبیه کرده است:

مولانا

سیمرغ کوه قاف رسیدن گرفت باز

مرغ دلم ز سینه پریدن گرفت باز

خاتون روح خانه‌نشین از سرای تن

چادرکشان ز عشق دویدن گرفت باز

جان را که در آن خانه وثاقش دادم

دل پیش تو بود من نفاقش دادم

چون چندگهی نشست کدبانوی جان

عشق تو رسید و سه طلاقش دادم

• نماد زمین؛

از دیدگاه نمادپردازی مسلمانان، آسمان نماد مرد و زمین نماد زن است. مولانا نیز با توجه به خاصیت باروری، رویش و پرورش زمین، زن را نماد زمین و مهد پرورش، رشد و تعالی انسان می‌داند.

مولانا

آسمان مرد و زمین زن در خرد

هرچه آن انداخت این می‌پرورد

• نماد نفس؛

در مثنوی معنوی، زن گاهی نماد نفس اماره دانسته شده است. دلبستگی بلقیس به تخت پادشاهی خود، نمونه‌ای از تعلقات مادی و دنیوی است. مولانا مشاجرۀ زن و شوهر را نیز به تقابل نفس (زن) و عقل (مرد) تشبیه کرده است.

مولانا

این زن و مردی که نفس است و خرد

نیک بایسته‌ست بهر نیک و بد

زین دو بایسته درین خاکی سرا

روز و شب در جنگ و اندر ماجرا

زن همی خواهد حویج خانقاه

یعنی آب رو و نان و خوان و جاه

صاحب‌نظران در بررسی مثنوی معنوی، نمادسازی منفی مولانا از زن را متأثر از فضای فکری و ساختارهای اجتماعی آن دوران یا محصول دو دورۀ متفاوت زندگی و برآیند چالش خودآگاه و ناخودآگاه مولانا (شاعری عارف و واعظی معلم) دانسته‌اند که به‌صورت تمثیلی و رمزی مورد استفاده قرار گرفته است.

جایگاه زنان در سیره عملی مولانا

روابط خانوادگی و تعامل مولانا با زنان خاندان خود و روابط اجتماعی او با دیگر زنان، گویای ارزشمندی مقام و جایگاه زن در اندیشۀ او است. وی با زنان، لطیف، متعادل و منصفانه برخورد کرده و این نگرش را در بیشتر اشعار خود در مثنوی معنوی نیز گنجانده است. همسر در اشعار مولانا، مهم‌ترین انگیزه مرد برای فعالیت‌های روزانه و تحمل بار گران زندگی است. بسیاری از حکایت‌ها و تمثیل‌های مولانا در زمینه خانواده با نقش‌آفرینی زن در جایگاه همسر ساخته شده است و او در بیان معارف و حقایق، از زندگی عادی و روزمره خویش در خانواده الهام گرفته است. در اشعار مولانا به این امر تصریح شده که زن، شایستۀ لطف و احترام ویژه از طرف همسر خویش است. مرد عاقل با لطف، محبت و رقت قلب می‌تواند زن را شیفتۀ خود کرده و با تمرین نیک‌سیرتی حتی زن تند‌خو را هم به خوبی تحمل کند. بسیاری از مردان، تابع خشم، شهوت و صفات حیوانی بوده و بر زنان غلبۀ ظاهری دارند؛ اما زنان در برابر خشم کور و بی‌منطق همسر با صبوری و خردمندی به شکیبایی و تدبیر ممارست می‌ورزند. در مثنوی معنوی به جایگاه اجتماعی زنان نیز توجه شده و زن را در مقام مصلح اجتماعی و با نگرش کاملاً دینی مخاطب قرار داده است. مولانا در جای‌جای زندگی و آثار خود، زنان و مردان را به یک میزان مخاطب خویش قرار داده و همواره مردان را به تأمل و اندیشه و احساس مسئولیت در قبال زنان فرا می‌خواند. وی معتقد است توجه به جایگاه زنان و حفظ کرامت آنها در اصلاح جامعه انسانی نقش حیاتی دارد.

منابع

• امامی، نصرالله، «زن در مثنوی معنوی»، نشریۀ تحقیقات تمثیلی در زبان و ادبیات فارسی، شمارۀ 1، 1388ش.
• جودی نعمتی، اکرم، «زن در آینه شعر فارسی; مولانا جلال‌الدین محمد بلخی»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 27 بهمن 1388ش.
• «زن از منظر مولانا»، وب‌سایت خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: 7 اردیبهشت 1392ش.
• «سیمای زنان در اشعار مولانا»، پرتال جامع علوم انسانی، تاریخ درج مطلب: 1382ش.
• غلامی‌نژاد، محمد‌علی و صابرپور، زینب، «ویژگی‌های شخصیتی زنان در مثنوی»، نشریۀ نثر پژوهی ادب فارسی، شمارۀ 23، 1387ش.
• کراچی، روح‌انگیز، «تأملی بر جایگاه زن در اندیشه مولوی از منظر جامعه‌شناسی ادبیات»، نشریۀ جامعه‌پژوهی فرهنگی، شمارۀ 4، 1393ش.
• مولانا، دیوان شمس، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 19 خرداد 1403ش.
• مولانا، مثنوی معنوی، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 19 خرداد 1403ش.