مثنوی معنوی
مثنوی معنوی؛ معروف‌ترین مجموعه از سروده‌های عرفانی جلال‌الدین محمد بلخی
مثنوی، معروف به مثنوی معنوی (یا مثنوی مولوی)، منظومه‌ای عرفانی و سروده‌ی جلال‌الدین محمد بلخی رومی، مشهور به مولانا است.[۱] مثنوی معنوی از حدود 26000 بیت از سروده‌های مولانا و در 6 دفتر گرد آمده است.[۲] مولانا سرودن اشعار مثنوی را به درخواست شاگردش، حسام‌الدین چلبی، در سال 658ق آغاز کرد[۳] و تا سال 672ق به پایان رسانید.[۴] برخی معتقدند که اگر شاهنامه، بازنمایی حماسه‌ی ایران باستان است، مثنوی معنوی نیز روایت‌گر حماسه‌ی ایران اسلامی است.[۵] بسیاری از بزرگان ادبیات پارسی، مثنوی معنوی را از برترین آثار ادبیات عرفانی و حکمت ایرانی ـ اسلامی دانسته‌اند. این کتاب، به‌عنوان یکی از 100 کتاب برتر در طول تاریخ بشر انتخاب شده است.[۶]
ساختار و محتوای مثنوی معنوی
مولانا، اشعار این کتاب را در قالب مثنوی و در ترازی برتر از سنائی و عطار سرود.[۷] محتوای برخی از اشعار مثنوی از «مقالات شمس» گرفته شده و برخی متأثر از «کلیله و دمنه»، «هزار و یک شب» و «منطق الطیر» است.[۸]
در مثنوی معنوی، 424 حکایت به شیوه‌ی تمثیل سروده شده و درباره سختی‌های رسیدن انسان به خدا است. هدف این حکایات که چینش آن‌ها از نظم خاصی پیروی نمی‌کند، بیان آموزه‌ها و باورهای دینی است. شخصیت اصلی این قصه‌ها را پیامبران، پادشاهان، چوپانان، بردگان و گاهی حیوانات تشکیل می‌دهند.
18 بیت آغازین در دفتر نخست که به «نی‌نامه» معروف است، چکیده‌ای از مفاهیم بیان‌شده در 6 دفتر این کتاب است.[۹] آخرین داستان مثنوی با نام «شاهزادگان و دژ باهوش» با فوت مولوی ناتمام ماند که فرزند مولانا در مثنوی زیبای خود به این ماجرای نیمه‌تمام ماندن اشاره کرده است.
مولوی در این اثر، از مضامین سیاسی و اجتماعی نیز غافل نبوده و با زبان تمثیل یا حکایت و در قالب داستان، بارها به رفتار عاملان حکومت و شهروندان و أثرپذیری آن‌ها از یکدیگر اشاره کرده است. داستان «عرب بادیه‌نشین» و ساده‌دل که به دربار پادشاه می‌رود، از این جمله است.
سبک گفتاری مثنوی معنوی
سبک گفتار مثنوی به سه گروه دسته‌بندی می‌شود:
دسته‌ی عام یا «محکمات»
در این دسته، روی سخن مولوی با عامه مردم است و هر کسی به‌قدر فهم و سواد ادبی خویش می‌تواند این ابیات را درک کند. بیشتر حکایات، نصایح و پندهای مثنوی در این بخش قرار می‌گیرد.[۱۰]
| چونک بد کردی بترس ایمن نباش | زانک تخم است و برویاند خداش |
دسته‌ی خاص یا «حد فاصل»
شامل اشعاری است که مولانا در خلوت خویش با یاران نزدیکش بیان کرده است.
دسته‌ی اخص یا «متشابهات»
سخنانی دشوار و مبهم از مولانا است که متشابهات قرآنی را به یاد می‌آورد.[۱۱]
| حیرت اندر حیرت آمد این قصص | بیهشی خاصگان اندر اخص |
عرفان در مثنوی معنوی
جهان‌بینی مولانا، رویکرد عرفانی دارد و اولین پایه‌ی آن را وحدت وجود و وحدت تجلّی تشکیل داده است. مولانا، تمام هستی را به‌عنوان جلوه‌ای از ذات الهی دانسته و راز این تجلّی را در عشق می‌جوید. دومین بنای این جهان‌بینی عرفانی، بازگشت همه به حق است. این باور در جای جای اشعار مولانا آشکار است.[۱۲]
| آنچ از دریا به دریا می‌رود | از همان‌جا کامد، آنجا می‌رود |
بیان باورهای دینی، مفاهیم قرآنی و سخنان پیشوایان دین، از دیگر سويه‌های رویکرد عرفانی مولانا در مثنوی معنوی است. بدیع‌الزمان فروزانفر، بیش از 700 بیت از ابیات مثنوی را در کتابی تحت عنوان «احادیث و قصص مثنوی» جمع‌آوری کرده است.
جایگاه مثنوی معنوی
برخی از مثنوی‌پژوهان چنان شیفته این منظومه عرفانی شده‌اند که گاهی راه اغراق پیموده‌اند؛ عبدالرحمن جامی، مثنوی را «قرآن در زبان فارسی» خوانده است. جلال‌الدین همایی، سروده‌های مولانا را هم‌تراز گاتا، اوستای زرتشت و عهد جدید مسیحیان دانسته و برخی از ابیات مثنوی را پرمایه‌تر و عمیق‌تر یافته است. چنین باورهایی از این انگاره برمی‌خیزد که وحی، ويژه‌ی پیامبران نیست؛ پس اگر بر زنبور عسل، وحی نازل می‌شود، الهام به افرادی مانند مولانا نیز پذیرفتنی است.[۱۳]
| گیرم این وحی نبی گنجور نیست | هم کم از وحی دل زنبور نیست | |
| چونکه اوحی الرب الی النحل آمده است | خانه‌ی وحیش پر از حلوا شده است |
ترجمه، تفسیر و شرح مثنوی معنوی
مثنوی معنوی به بسیاری از زبان‌های زنده‌ی دنیا ترجمه شده است که از جمله می‌توان به ترجمه کامل مثنوی به زبان انگلیسی در سال 1925م و ترجمه به زبان کردی و گویش سورانی با حفظ وزن و شیوه شعر مثنوی و ترجمه به زبان کردی کرمانجی اشاره کرد.[۱۴] همچنین پژوهشگران، شروح متعددی بر مثنوی معنوی نوشته‌اند که از آن جمله می‌توان به تفسیر و نقد و تحلیل مثنوی از محمدتقی جعفری اشاره کرد که در 15 جلد منتشر شده است.
پانویس
- ↑ مولوی، مثنوی معنوی، 1378ش، ص100.
- ↑ بصير مژدهي، «مثنوي»، 1378ش، ص860.
- ↑ فروزانفر، رساله در تحقيق احوال و زندگاني مولانا جلال‌الدين محمد، 1354ش، ص157.
- ↑ زرين‌كوب، پله پله تا ملاقات خدا، 1370ش، ص223.
- ↑ اسلامي ندوشن، باغ سبز عشق: گزيدة مثنوي، 1377ش، ص15.
- ↑ “the top 100 books of all time”, The Guardian.
- ↑ «روز مولاناست، ولی انگار نه انگار»، وبسایت آفتاب نیوز.
- ↑ جمال‌زاده، بانگ ناي (داستان‌هاي مثنوي مولوي)، 1335ش، ص13.
- ↑ Norman, Classical Islam, 2003, p.253.
- ↑ مولانا، مثنوی معنوی، دفتر چهارم، بخش 6، بیت 8، وبسایت گنجور.
- ↑ مولانا، مثنوی معنوی، دفتر چهارم، بخش 139، بیت 50، وبسایت گنجور.
- ↑ مولانا، مثنوی معنوی، دفتر اول، بخش 36، بیت 28، وبسایت گنجور.
- ↑ مولانا، مثنوی معنوی، دفتر پنجم، بخش 55، بیت 3 و 4، وبسایت گنجور.
- ↑ «ترجمه مثنوی مولانا به زبان کردی کرمانجی»، وبسایت کُردنور.
منابع
- اسلامي ندوشن، محمدعلي، باغ سبز عشق: گزيدة مثنوي، تهران، يزدان، 1377ش.
- بصير مژدهي، ساميه، «مثنوي»، دانشنامۀ ادب فارسی: ادب فارسي در افغانستان، به‌سرپرستي حسن انوشه، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، 1378ش.
- «ترجمه مثنوی مولانا به زبان کردی کرمانجی»، وبسایت کُردنور، تاریخ بارگذاری: 22 مرداد 1393ش.
- جمال‌زاده، محمدعلي، بانگ ناي (داستان‌هاي مثنوي مولوي)، با مقدمة بديع‌الزمان فروزانفر، تهران، انجمن كتاب، 1335ش.
- «روز مولاناست، ولی انگار نه انگار»، وبسایت آفتاب نیوز، تاریخ بارگذاری: 7 مهر 1392ش.
- زرين‌كوب، عبدالحسين، پله پله تا ملاقات خدا، تهران، علمي، چ2، 1370ش.
- فروزانفر، بديع‌الزمان، رساله در تحقيق احوال و زندگاني مولانا جلال‌الدين محمد، تهران، زوار، 1354ش.
- مولوی، مثنوی معنوی، با مقدمه بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران، امیر مستعان، 1378ش.
- مولانا، مثنوی معنوی، وبسایت گنجور، تاریخ بازدید: 11 آبان 1400ش.
- Norman Calder, Jawid Ahmad Mojaddedi, Andrew Rippin, Classical Islam, Routledge, 2003.
- “the top 100 books of all time”, The Guardian, 8 May 2002.