کلیله و دمنه
کلیله و دمنه، کتاب پندآموز کهن از زبان حیوانات.
کَلیله و دِمنه، کتاب مشهور و اثرگذار در حوزۀ ادبیات تعلیمی به زبان فارسی بوده که با فرهنگ و ادبیات مردم عجین شده است. اصل این کتاب هندی بوده که در زمان ساسانیان به فارسی میانه و سپس به زبان‌های دیگر ترجمه و در جهان مشهور شده است. موضوع کتاب، حکایت‌های پندآمیز از زبان حیوانات مختلف است.
نام‌گذاری
نام کتاب، از نام دو شغال به‌نام «کلیله» و «دمنه» گرفته شده که داستان کتاب از زبان آنها روایت شده است.[۱]
اصل کتاب و تغییرات آن
شالودۀ کتاب کلیله و دمنه، چند اثر هندی به‌نام «پَنْچه تَنْتَره« (پنج فصل) است و مربوط به بیش از 2000 سال قبل می‌شود[۲] که توسط فیلسوف هندی «بِیدبا» و بهدستور پادشاه هندی «دِبشَلِیم» به زبان سانسکریت نوشته شده است.[۳] این کتاب وقتی بیرون از مرز هند مورد شناسایی قرار گرفت، به زبان‌های مختلف دنیا ترجمه شد و حجم، ساختار و محتوای آن تغییر کرد تا به‌شکل امروزی درآمد. نسخۀ امروزی این کتاب، حاصل تبادلات فرهنگی هند، ایران و جامعۀ عربی و اسلامی است؛ زیرا مترجمان فارسی و عربی در ادوار مختلف، پند و اندرزهایی را که متأثر از آموزه‌های اسلامی بوده، بر اصل کتاب افزوده‌اند.[۴]
درون‌مایۀ کتاب
درون‌مایۀ اصلی کتاب بیشتر مفاهیم اخلاقی و سیاسی است[۵] و خوانندگان را با اصول سیاست و حکومت‌داری، قواعد و آداب زندگی در جامعۀ انسانی آشنا می‌کند؛ اما نویسنده آن را به حیوانات جنگل نسبت داده است. در این کتاب آموزه‌هایی مانند وظایف خانوادگی، مسئولیت‌های سیاسی و اجتماعی، آراستگی به فضایل و پیراستگی از رذایل اخلاقی و قواعد کشورداری را در قالب داستان در جامعۀ حیوانات بیان کرده است تا ضمن جذابیت، اثرگذاری بیشتری داشته باشد.[۶]
بازآفرینی و ترجمه به فارسی
به باور اکثر محققان، کلیله و دمنه، اولین‌‌بار به زبان فارسی بازآفرینی و ترجمه شده است. «بُرزُویه»، پزشک بزرگ ایرانی در زمان «خسرو انوشیروان» ساسانی، در سفر به هندوستان این کتاب را به‌دست آورد و به فارسی میانه (پهلوی) بازآفرینی و ترجمه کرد. کار برزویه، زمینه را برای معرفی و شهرت جهانی، بازآفرینی و ترجمۀ کتاب به زبان عربی و زبان‌های دیگر فراهم کرد.[۷] نام فارسی اثر، «کلیلگ و دمنگ» بود که در طول سالیان از بین رفته است.[۸] ترجمۀ کتاب در عصر ساسانی بر فضای سیاسی و اندیشۀ حکومت‌داری در ایران تأثیرگذار بود؛ زیرا مفاهیم جدید شاه آرمانی، حکومت مبتنی بر دین و معنویت، نفی ستم و عدالت اجتماعی را وارد ادبیات سیاسی ایران کرد.[۹]
بازآفرینی و ترجمۀ عربی
عبدالله بن مَقفَع، کلیله و دمنه را از پهلوی به عربی برگرداند و بازآفرینی کرد. این کتاب مهم‌ترین اثر ادبی وی محسوب می‌شود و نثر این کتاب از نمونه‌های عالی نثر کلاسیک عربی است.[۱۰] او با استفاده از آموزه‌های نهج‌البلاغه در بازآفرینی کتاب، بر غنای این اثر افزود و فضایی جدید در آن به‌وجود آورد.[۱۱]
بازآفرینی رودکی به شعر
رودکی بهدستور «نصر بن احمد سامانی» کتاب را به شعر در آورد و بعد از اتمام آن 40000 درهم پاداش گرفت؛ اما این اثر منظوم از بین رفته و فقط چند بیت از آن باقی مانده است.[۱۲]
بازآفرینی و ترجمۀ نصرالله منشی به فارسی جدید
«ابوالمعالی نصرالله منشی»، وزیر دربار غزنویان، این کتاب را بین 538ق تا 540ق بهدستور «بهرام‌شاه غزنوی» بازآفرینی و به فارسیِ بلیغ و فنی ترجمه کرد که به «کلیله و دمنه بهرام‌شاهی» معروف شد. مبنای ترجمۀ او به فارسی، کلیله و دمنۀ عربی ابن‌مقفع بوده است.[۱۳] ترجمۀ نصرالله منشی این کتاب را به اندرزنامه‌ای بی‌نظیر تبدیل کرد؛ او به‌جای امر و نهی متکبرانه، داستان‌های عبرتآمیز را با شخصیت‌های حیوانی بازآفرینی کرد تا متن روایت بسیار جذاب و اثرگذار شود. بازآفرینی و ترجمۀ ابوالمعالی باعث شد تا این کتاب به بزرگ‌ترین و موفق‌ترین اثر در حوزۀ کشورداری و تدبیر امور سیاسی تبدیل شود.[۱۴]
بازآفرینی و ترجمه‌های دیگر
کلیه و دمنه، چندین ترجمۀ فارسی دیگر و نسخۀ‌های بازآفرینی شده دارد و به زبان‌های انگلیسی، ایتالیایی، یونانی، ترکی، اسپانیایی، روسی، آلمانی و کردی ترجمه شده است.[۱۵]
اهمیت کتاب
سراسر کتاب کلیله و دمنه، پر از اندیشه‌ها، عبرت‌ها و جمله‌های پُرمعنی بوده که از نظر سیاسی و آموزش شیوۀ حکومت‌داری بسیار مهم است.[۱۶] کتاب بر اساس تفکر سنتی بر اهمیت تربیت شاهزادگان پادشاه وقت هند نوشته شده بود؛ اما در بازآفرینی‌های متعدد، محتوای آن غنی‌تر شده است. مفاهیم عدالت اجتماعی، مشورت با خردمندان در امور مختلف، تدبیر، آگاهی از روحیات مردم و اصول حکومت‌داری، از محورهای مهم کتاب است که بر اهمیت آن می‌افزاید.[۱۷]
جایگاه کتاب در فرهنگ و تمدن شرقی
کلیله و دمنه از جنبه‌هاي مختلف در فرهنگ و تمدن هند، ايران و کشورهای اسلامي جایگاه خاصی دارد. اين کتاب، نوع نگاه به انسان و روابط اجتماعی در جامعۀ سنتي را بیان می‌کند. کلیله و دمنه به‌دلیل آمیختن با فرهنگ‌هاي مختلف شرقي از لايه‌هاي متعدد برخوردار است و نقش سه تمدن بزرگ هند، ایران و عرب در آن به‌روشنی نمایان است.[۱۸]
نمادسازی در کتاب
کلیله و دمنه، کتاب نمادها و تمثیل‌ها است؛ هر بخش آن، نماد یک نکته و پند از جانوران در داستان کتاب است.[۱۹] دلیل استفاده از شخصیت‌های حیوانی در داستان‌پردازی کتاب، درون‌مایۀ سیاسی آن است؛ زیرا ممکن بود طرح داستان در قالب شخصیت‌های انسانی و مشخص، برای نویسنده، مشکلاتی ایجاد کند. همچنین، جذابیت و اثرگذاری تمثیل و نمادسازی بیشتر از بیان جدی است.[۲۰]
تأثیرپذیری مولانا از کلیله و دمنه
مولانا در آوردن حکایات و عبارات حکمیانه در مثنوی، از کلیله و دمنه تأثیر زیادی پذیرفته است.[۲۱] برای مثال مولانا در بیان لزوم تعقل در امور زندگی و مشورت‌خواهی، از قصۀ ماهی هوشیار و عاجز در کلیله و دمنه اثر پذیرفته است:[۲۲]
| قصۀ آن آبگیرست ای عنود | که درو سه ماهی اشگرف بود | |
| در کلیله خوانده باشی لیک آن | قشر قصه باشد و این مغز جان | |
| چند صیادی سوی آن آبگیر | برگذشتند و بدیدند آن ضمیر | |
| پس شتابیدند تا دام آورند | ماهیان واقف شدند و هوشمند | |
| آنک عاقل بود عزم راه کرد | عزم راه مشکل ناخواه کرد | |
| گفت با اینها ندارم مشورت | که یقین سستم کنند از مقدرت | |
| مهر زاد و بوم بر جان‌شان تند | کاهلی و جهل‌شان بر من زند | |
| مشورت را زنده‌ای باید نکو | که ترا زنده کند وان زنده کو | |
| ای مسافر با مسافر رای زن | زانک پایت لنگ دارد رای زن |
شهرت جهانی
کلیله و دمنه به‌دليل ويژگي‌هاي منحصربه‌فرد داستاني و تعليمي در تاريخ ادبيات جهان از شهرت و اعتبار خاصي برخوردار است و محتوای آن بر نویسندگان فرهنگ‌ها و ملل مختلف تأثیرگذار بوده است.[۲۳] نفوذ کتاب کلیله و دمنه در ادبیات جهان، الهام‌بخش بسیاری از شاعران و نویسندگان مغرب زمین بوده به‌نحوی که شباهت قصه‌های کلیله و دمنه با برخی از آثار داستانی در اروپا را می‌توان به‌وضوح دید.[۲۴]
پژوهش دربارۀ کلیله ودمنه
تا سال 1395ش، 45 عنوان کتاب، 127 عنوان مقاله و یادداشت و 109 پایان‌نامۀ دانشجویی دربارۀ این کتاب یا بخش‌هایی از آن نوشته شده است.[۲۵]
پانویس
- ↑ «کلیله و دِمنه»، خبرگزاری تابناک.
- ↑ «کلیله و دمنه»، وب‌سایت شهر کتاب.
- ↑ «کلیله و دِمنه»، خبرگزاری تابناک.
- ↑ دهقانیان، «بررسی کارکرد قدرت و فرهنگ سیاسی در کلیله و دمنه»، مجلۀ پژوهش‌های ادب و زبان فارسی، 1390ش، ص92.
- ↑ موسوی، «جایگاه تاریخی کلیله و دمنه در فرهنگ و تمدن شرقی»، مجلۀ مسکویه، 1391ش، ص123.
- ↑ «تحقیق درباره کلیله و دمنه»، وب‌سایت دانش‌چی.
- ↑ خالقی مطلق، «برزویه»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام.
- ↑ «کَلیله و دِمنه»، خبرگزاری تابناک.
- ↑ موسوی، «جایگاه تاریخی کلیله و دمنه در فرهنگ و تمدن شرقی»، مجلۀ مسکویه، 1391ش، ص122.
- ↑ «زندگی و زمانه ابن‌مقفع، مترجم چیره‌دست کلیله و دمنه به عربی»، خبرگزاری آنا.
- ↑ موسوی، «جایگاه تاریخی کلیله و دمنه در فرهنگ و تمدن شرقی»، مجلۀ مسکویه، 1391ش، ص123.
- ↑ موسوی، «جایگاه تاریخی کلیله و دمنه در فرهنگ و تمدن شرقی»، مجلۀ مسکویه، 1391ش، ص123.
- ↑ موسوی، «جایگاه تاریخی کلیله و دمنه در فرهنگ و تمدن شرقی»، مجلۀ مسکویه، زمستان 1391ش، ص122.
- ↑ موسوی، «جایگاه تاریخی کلیله و دمنه در فرهنگ و تمدن شرقی»، مجلۀ مسکویه، 1391ش، ص127.
- ↑ «22 نکته خواندنی درباره کلیله و دمنه؛ پندنامه ادبی مشهور هندی و ایرانی»، مستقبل آنلاین.
- ↑ موسوی، «جایگاه تاریخی کلیله و دمنه در فرهنگ و تمدن شرقی»، مجلۀ مسکویه، 1391ش، ص131.
- ↑ موسوی، «جایگاه تاریخی کلیله و دمنه در فرهنگ و تمدن شرقی»، مجلۀ مسکویه، 1391ش، ص127.
- ↑ موسوی، «جایگاه تاریخی کلیله و دمنه در فرهنگ و تمدن شرقی»، مجلۀ مسکویه، ص119.
- ↑ موسوی، «جایگاه تاریخی کلیله و دمنه در فرهنگ و تمدن شرقی»، مجلۀ مسکویه، 1391ش، ص122.
- ↑ موسوی، «جایگاه تاریخی کلیله و دمنه در فرهنگ و تمدن شرقی»، مجلۀ مسکویه، 1391ش، ص127.
- ↑ یوسفی پورکرمانی و شفیقی، «تأثیرپذیری مولانا از کلیله و دمنه در مثنوی»، مجلۀ بهارستان سخن، 1394ش، ص221.
- ↑ مولانا، مثنوی معنوی، دفتر چهارم، بخش 83، وب‌سایت گنجور.
- ↑ موسوی، «جایگاه تاریخی کلیله و دمنه در فرهنگ و تمدن شرقی»، مجلۀ مسکویه، ص119.
- ↑ موسوی، «جایگاه تاریخی کلیله و دمنه در فرهنگ و تمدن شرقی»، مجلۀ مسکویه، 1391ش، ص121.
- ↑ سلمانی و مُجَلی‌زاده، «کتاب‌شناسی کلیله و دمنه در زبان فارسی»، مجلۀ آیینۀ پژوهش، 1395ش، ص110-120.
منابع
- «تحقیق دربارۀ کلیله و دمنه»، وب‌سایت دانش‌چی، تاریخ بازدید: 25 بهمن 1401ش.
- خالقی مطلق، جلال، «برزویه»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام، تاریخ درج مطلب: 1393ش.
- دهقانیان، جواد، «بررسی کارکرد قدرت و فرهنگ سیاسی در کلیله و دمنه» مجلۀ پژوهش‌های ادب و زبان فارسی، دورۀ 3، شمارۀ 1، اردیبهشت 1390ش.
- «زندگی و زمانه ابن‌مقفع، مترجم چیره‌دست کلیله و دمنه به عربی»، خبرگزاری آنا، تاریخ درج مطلب: ۱۲ تير ۱۳۹۹ش.
- سلمانی، مهدی و مُجَلَّی‌زاده، امین، «کتاب‌شناسی کلیله و دمنه در زبان فارسی»، مجلۀ آیینۀ پژوهش، سال بیست و هفتم، شمارۀ اول، فروردین و اردیبهشت 1395ش.
- «کَلیله و دِمنه»، خبرگزاری تابناک، تاریخ بازدید: 25 بهمن 1401ش.
- موسوی، سید فرج‌الله، «جایگاه تاریخی کلیله و دمنه در فرهنگ و تمدن شرقی»، مجلۀ مسکویه، سال هفتم، شماره 23، زمستان 1391ش.
- مولانا، مثنوی معنوی، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 26 بهمن 1401ش.
- یوسفی پورکرمانی، پوران و شفیقی، مژده، «تأثیرپذیری مولانا از کلیله و دمنه در مثنوی»، مجلۀ بهارستان سخن، دوره 12، شمارۀ 38، 1394ش.
- «22 نکتۀ خواندنی دربارۀ کلیله و دمنه؛ پندنامۀ ادبی مشهور هندی و ایرانی»، مستقبل آنلاین، تاریخ درج مطلب: 20 مهر 1400ش.