زهرا کیا (خانلری)

زهرا کیا (خانلری)؛ بانوی نویسنده، مترجم زبان و ادبیات فارسی و از پیشگامان نهضت زنان در ایران.

زهرا کیا خانلَری از نخستین فعالان اجتماعی زنان در ایران بود. او تألیفات و ترجمه‌های گوناگونی را به رشتۀ تحریر درآورد که برخی از آنان با هدف آشنایی کودکان با آثار فاخر ادبی نگاشته شده بود.

تولد

زهرا کیانوری مشهور به زهرا کیا (خانلری) در سال 1294ش در تهران متولد شد. پدرش میرزا هادی کیانوری پسر شیخ فضل‌الله نوری (1222-1288ش) و مادرش عصمت الحاجیه بروجردی بود که از سمت مادری، نوۀ علامه حسین محدث نوری (۱۲۵۴-۱۳۲۰ق) محسوب می‌شد. زهرا چهار خواهر و برادر داشت که همگی اهل علم بودند؛ برادر بزرگ‌ترش تندر (1288- 1366ش) نیز از نخستین شعرای نوپرداز به شمار می‌آمد.

ازدواج و خانواده

زهرا در سال 1320ش با همکلاسی خود پرویز خانلری (1292-1369ش) ازدواج کرد که از آن پس با نام زهرا خانلری شناخته می‌شد. حاصل این ازدواج دختری به نام ترانه و پسری به نام آرمان بود که در هشت‌سالگی بر اثر بیماری درگذشت. او پس از مرگ پسرش تا سال‌ها از هرگونه فعالیت اجتماعی کناره‌گیری کرد و تنها به کارهای ادبی مشغول شد.

تحصیلات و تدریس

زهرا کیا از دانش‌آموزان ممتاز مقطع ابتدایی در مدرسۀ ناموس بود. او دوران دبیرستان را در «دارالمعلمات مرکزی» گذراند و در هفده‌سالگی به تدریس در کلاس ششم مدرسۀ «ثمره النسوان» پرداخت. پس از آن در مدرسۀ ملی و دولتی تدریس کرد. او در سال 1314ش زمانی که دختران برای نخستین بار اجازه یافتند تا برای تحصیلات عالیه به دانشگاه بروند، در آزمون ورودی ادبیات فارسی دانشگاه تهران که آن موقع به اسم دانشسرای عالی بود، قبول شد و از اولین زنانی بود که توانست در ایران لیسانس بگیرد. پس از آن تحصیلات خود را در همین رشته ادامه داد و با ارائۀ رساله‌ای با عنوان «سبک ادبی تواریخ ایران بعد از اسلام» به راهنمایی استاد ملک‌الشعرای بهار (1265-1330ش) موفق به دریافت دکترا شد. او در سال 1328ش به همسرش که به اروپا رفته بود پیوست و در آنجا به مطالعه و شرکت در برنامه‌های مختلف فرهنگی پرداخت. پس از اتمام تحصیل، توانست به مقام دانشیاری و سپس استادی دانشکدۀ ادبیات دانشگاه تهران برسد. او در سال 1344ش با به اجرا درآمدن قانون کار آن زمان و همچنین کار تمام‌وقت در دانشگاه تهران، فرصتی برای تألیف و ترجمه نداشت، بدین خاطر خود را بازنشسته کرد تا بتواند با خیالی آسوده به آنها برسد.

سیرۀ اخلاقی

همسرش دکتر پرویز خانلری او را یاری وفادار، غم‌خوار، بامطالعه و مهربان معرفی کرده است.

فعالیت‌های علمی- فرهنگی

زهرا کیا به همراه همسرش مجلۀ ادبی «سخن» را منتشر کرد که مقالات خود را در آن با نام مستعار «ژاله رهبر» می‌نوشت. او در شورای زنان در کنار فاطمه سیاح به‌عنوان منشی هیئت‌مدیره به فعالیت‌های اجتماعی می‌پرداخت و در انتشار «مجلۀ حزب زنان ایران» نیز با او همکاری داشت. او در سال 1339ش برای مطالعه در خصوص کتاب‌های درسی به انگلیس و فرانسه رفت و پس از بازگشت به ایران توانست تغییرات زیادی را با توجه به محیط ایران در کتاب‌های درسی ایجاد کند، همچنین برای سهولت تدریسِ معلمان برای آنان روش تدریس نوشت. در سال 1341ش به‌تدریج کتاب‌های درسی‌ای که به‌تنهایی نوشته بود، به‌عنوان کتب درسی کشور تدریس شد. او بر این باور بود که آموزش و به‌ویژه آموزش ابتدایی سنگ بنای آموزش کشور است و همواره در جهت اعتلای آن می‌کوشید.

مسئولیت‌ها

او ضمن تدریس در مدارس گوناگون، مانند دبیرستان پروین، مدتی کتابدار بنگاه پاستور بود. همچنین ریاست دبیرستان نوربخش را بر عهده داشت و مدتی نیز در شورای زبان در کنار دکتر فاطمه سیاح فعالیت می‌کرد.

پیشگام نهضت زنان

زهرا کیا از پیشگامان نهضت زنان بود، او باور داشت زن ایرانی هیچ‌گاه کم‌استعدادتر از زنان دیگر کشورها نبوده و قادر است از عهدۀ هر کاری برآید، او علت عقب‌افتادگی زنان ایرانی را حاصل عقب‌ماندگی اجتماع و استبداد حکومت می‌دانست. کیا معتقد بود تفکر ترقی و تساوی مرد و زن باید در تمام شئون جامعه اعم از اجتماعی، سیاسی و اقتصادی جاری شود.

آثار

از نوشته‌های کیا می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:

• پروین و پرویز؛
• داستان «ژاله یا رهبر دوشیزگان»؛
• داستان «نمونه غزل فارسی»؛
• برگزیدۀ «قابوس‌نامه».

همچنین زهرا کیا آثار برخی نویسندگان بزرگ جهان را ترجمه کرده است:

• شب‌های روشن اثر داستایوفسکی (1821-1881م)؛
• رنج‌های جهانی ورتر اثر آندره مورا (1885-1967م)؛
• بیست داستان اثر پیراندلو (1867-1936م).

نوآوری

او بر این باور بود که به دلیل نظم و نثر پیچیده در متون ادبی همۀ مردم قادر به فهم و خواندن این متون نیستند؛ بنابراین کوشید تا کتاب‌هایی بنویسد که فهم آنها برای عموم امکان‌پذیر باشد. از آن جمله است:

• داستان‌های دل‌انگیز ادبیات فارسی؛ اثری تلخیص شده از بهترین داستان‌های منظوم ایران؛
• فرهنگ ادب فارسی؛ بیان رجال، مفاهیم و اصطلاحات، شخصیت‌های بزرگ داستانی، نکته‌‌های مهم عروض و قافیه و نام آثار مهم ادبی به عربی و فارسی؛
• افسانۀ سیمرغ؛ تلخیصی از منطق‌الطیر که برای کودکان نوشته است.

افتخارات

دکتر زهرا کیا از نخستین زنانی بود که در ایران دکترای ادبیات گرفت.

درگذشت

دکتر زهرا کیا ششم اسفند سال 1369ش در سن 78 سالگی و تنها شش ماه پس از مرگ همسرش از دنیا رفت و در کنار او در بهشت‌زهرا به خاک سپرده شد.

منابع

• پیرنیا، منصوره، سالارزنان ایران، واشنگتن، ایران‌مهر، 1374ش.
• خانلری، ترانه، «مادرم دکتر زهرا کیا (خانلری)»، مجلۀ بخارا، سال پانزدهم، شمارۀ 94، 1392ش.
• «دکتر زهراخانلری (کیا)»، وب‌سایت پارسی انجمن، تاریخ درج مطلب:30 تیر 1393ش.
• «زندگی‌نامۀ زهرا کیا خانلری»، بانک مقالات فارسی، تاریخ درج مطلب: 2 مرداد 1389ش.
• «زهرا خانلری»، وب‌سایت کتابناک، تاریخ بازدید: 2 آبان 1401ش.
• «زهرا کیا خانلری»، مجلۀ ویستا، تاریخ بازدید: 1 آبان 1401ش.
• «زهرا کیا خانلری»، وب‌سایت ایران ‌کتاب، تاریخ بازدید: 2 آبان 1401ش.
• «زهرا کیا خانلری»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب:21 فروردین 1390ش.
• علیپور، زهرا، «زهرا کیا»، مجلۀ خوانش، تاریخ درج مطلب: 2 آبان 1398ش.
• یگانه، ستایش، «زنی که استادش ملک‌‌الشعرای بهار بود»، روزنامۀ همشهری، تاریخ درج مطلب: 8 مهر 1399ش.