سربند
سربند؛ آن چیزی که به سر می‌بندند.
سربند، انواع پوشاک پارچه‌ای است که برای پوشاندن سر از آنها استفاده می‌شود.
واژه‌شناسی
سربند، در فرهنگ‌نامه‌های مختلف به‌صورت روسری زنان، شال و دستار مردانه و هر آن چیزی تعریف شده که سر را با آن می‌بندند.[۱] دهخدا نیز عمامه را یکی از مصادیق سربند معرفی کرده است.[۲]
تاریخچه
پیشینۀ استفاده از سربند در میان ایرانیان، به دوران قبل از اسلام برمی‌گردد. در آثار بر جای مانده از اولین هزارۀ قبل از میلاد، تصویر حک‌شده از زنی بر روی یک ظرف فلزی، نشان از پوشش سر زنان با سرانداز بزرگی دارد که با استفاده از دستمال یا پیشانی‌بندی محکم شده است.[۳] برخی دیگر از آثار فلزی در دوران مادها نیز حاوی تصاویری از زنانِ خاندان شاهی هستند که بر سر آنها، پارچه‌ای بزرگ انداخته شده است.[۴] مورخان، همچنین، از سراندازهای بلندی سخن گفته‌اند که در دورۀ ساسانیان و توسط زنان استفاده می‌شده است.[۵] علاوه بر زنان، برای کودکان نیز از سربندهایی مناسب با سن و جنسیت آنها استفاده می‌شده که بیشتر شبیه به روسری، کلاه یا عرقچین بوده و با هنرهای دستی مختلفی همچون سوزن‌دوزی و انواع زری‌دوزی تزئین می‌شدند.[۶]
سربند زنانه
سربندهای زنان، در نقاط مختلف ایران، با توجه به آداب‌ورسوم و فرهنگ‌های مختلف اقوام در ایران، به‌صورت پیچه، چارقد، روسری، لچک، یاشماق، مقنعه و شال است:
- پیچه: روبنده‌ای مخصوص زنان عرب بوده که در زمان قاجاریان، استفاده از آن، در ایران نیز رایج شده است. پیچه، نقاب یا روبنده‌ای از جنس موی بافتۀ دم و یال اسب، مشکی‌رنگ و به شکل مربع‌مستطیل بوده که به اندازۀ صورت زنان برش خرده و با دو رشته بند، از زیر چادر، به دور سر بسته می‌شده است.[۷]
- چارقد: پارچه‌ای از جنس ابریشم، حریر، چیت، کرباس سفید، پارچۀ قلمکاری یا نخ پنبه بوده که به‌شکل مربع برش خرده و آن را از روی یکی از قطرهای مربع دولا می‌کردند. پس از آن، وسط ضلع بزرگ تاشده را به‌صورتی روی سر قرار می‌دادند که طرف زاویۀ قائمه در پشت سر و دو زاویۀ حاده در دو طرف فرد قرار گیرد.[۸] چارقد در نقاط مختلف ایران، دارای جنس‌ها و شکل‌های متنوعی بوده که نشان‌دهندۀ طبقۀ اجتماعی افراد نیز بوده است.[۹]
- روسری: پارچه‌ای مربع‌شکل است که اندازه‌ای کوچک‌تر از چارقد داشته و بیشتر برای پوشش موی سر از آن استفاده می‌شود. روسری، همچون چارقد، به‌صورت سه‌گوش روی سر انداخته شده و دو گوشۀ آن را زیر گلو گره می‌زنند.[۱۰]
- لچک: نوعی کلاه آستردار است که بخشی از پیشانی و موی سر تا لالۀ گوش و نیز پشت سر را به‌صورت هلالی در برگرفته و به‌وسیلۀ دو بند در زیر چانه محکم می‌شود.[۱۱] هدف از استفاده از لچک، نگه‌داشتن دستار روی سر، زیبایی و حفظ لطافت موی سر بوده است.[۱۲] این کلاه، در برخی از نقاط ایران به «عرقچین»،[۱۳] در طالقان به «کلاه‌پیچ»،حدادی، «لباس‌های زنان و مردان طالقان»، ۱۳۸۳ش، ص۱۰۵. در گلستان به «کلته»[۱۴] و در بندر گز به «می‌کلاه» یا «گیس‌کلاه»[۱۵] معروف است.
- یاشماق: دستمالی است که توسط بانوان، بعد از ازدواج، برای پوشش بینی و دهان استفاده می‌شود.[۱۶] یاشماق در بین ارمنیان به «باشماخ»[۱۷] و در بین آذربایجانی‌ها به «یاشماخ» یا «آغیزدستمالی»[۱۸] معروف است. در برخی خرده‌فرهنگ‌های ایرانی به این دستمال، «روبنده» یا «برقع» می‌گویند.[۱۹]
- مقنعه: سربندی است که در حدود یک متر پارچۀ کرپ یا تترون نیاز داشته و بیشتر در مدارس، دانشگاه‌ها و ادارات از آن استفاده می‌شود. برخی نیز از مقنعه‌های سفیدرنگ برای خواندن نماز استفاده می‌کنند.[۲۰]
- شال: از مشهورترین سربندهای امروزیِ زنان است. شال، در جنس‌ها، رنگ‌ها، طرح‌ها و اندازه‌های مختلف تهیه و استفاده می‌شود. این نوع از سربند، مستطیل‌شکل بوده و برای پوشیدن آن، پس از قرار گرفتن وسط شال روی سر، یک گوشه از آن را دور سر پیچانده یا روی شانه رها می‌کنند.[۲۱]
سربند در ادبیات فارسی
بستن سر با چیزهای مختلفی که سربند نامیده می‌شود، از دیرباز در میان ایرانیان رایج بوده است. این رواج، در ادبیات مردم فارسی‌زبان نیز ورود کرده و در اشعار و متون مختلفی به آن اشاره شده است. برای مثال، نظامی در شعر خود بارها به این واژه اشاره کرده است:[۲۲]
| گر او را دعوی صاحب کلاهی است | مرا نیز از قصب سربند شاهی است |
فردوسی نیز از این واژه در شعر خود استفاده کرده است:[۲۳]
| یکی شاره سربند پیش آورید | همه تار و پود اندر او ناپدید |
پانویس
- ↑ معین، فرهنگ فارسی، ذیل واژۀ سربند، وب‌سایت واژه‌یاب.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژۀ سربند، وب‌سایت واژه‌یاب.
- ↑ پیروزی، زندگی زنان گیلان، ۱۳۹۱ش، ص۲۳؛
سیمای میراث فرهنگی گیلان، ۱۳۸۰ش، ص83. - ↑ تاریخ ایران، دورۀ ماد، ۱۳۸۷ش، ج2، ص252.
- ↑ آخته، «پوشش زنان در ایران»، ۱۳۸۷ش، ص۴۲.
- ↑ خاچاطور، «پوشاک ارمنیان فریدن»، ۱۳۸۷ش، ص۱۱۱-۱۱۲.
- ↑ گلاب‌زاده، زن کرمانی روشنای زندگانی، ۱۳۹۰ش، ص۲۱۷؛
رضایی، شهر من فسا، از نگاهی دیگر، ۱۳۸۷ش، ص۳۹۲؛
طباطبایی اردکانی، فرهنگ عامۀ اردکان، ۱۳۸۱ش، ص۳۸۳. - ↑ «خوراک، پوشاک و معیشت»، ۱۳۸۶ش، ص۱۲۰؛
نیکزاد امیر‌حسینی، شناخت سرزمین چهارمحال، ۱۳۵۷ش، ج1، ص108؛
رضایی، شهر من فسا، از نگاهی دیگر، ۱۳۸۷ش، ص۳۹۲. - ↑ احمدیان، «سربند»، مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ «خوراک، پوشاک و معیشت»، ۱۳۸۶ش، ص۱19-120.
- ↑ خطیب‌زاده، «تاریخچۀ پوشاک در استان هرمزگان»، ۱۳۸۳ش، ص۱۳۲.
- ↑ سعیدی، فرهنگ مردم میناب، ۱۳۸۶ش، ص316.
- ↑ قاسمی، «پوشاک مردم استان اصفهان»، ۱۳۷۹ش، ص105.
- ↑ فروتن، رامیان: تاریخ، سرزمین، فرهنگ، ۱۳۹۰ش، ص381.
- ↑ فروتن، بندر گز: تاریخ، سرزمین، فرهنگ، ۱۳۹۰ش، ص552.
- ↑ معطوفی، تاریخ، فرهنگ و هنر ترکمان، ۱۳۸۳ش، ج3، ص2305.
- ↑ خاچاطور، «پوشاک ارمنیان فریدن»، ۱۳۸۷ش، ص۱۱3.
- ↑ ساعدی، خیاو یا مشکین‌شهر، ۱۳۵۴ش، ص۱۵۹.
- ↑ احمدیان، «سربند»، مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ فروتن، بندر گز: تاریخ، سرزمین، فرهنگ، ۱۳۹۰ش، ص553.
- ↑ فروتن، بندر گز: تاریخ، سرزمین، فرهنگ، ۱۳۹۰ش، ص553.
- ↑ نظامی، خمسه، خسرو و شیرین، بخش 52، بیت 96، وب‌سایت گنجور.
- ↑ فردوسی، شاهنامه، منوچهر، بخش 12، بیت 11، وب‌سایت گنجور.
منابع
- آخته، قاسم، «پوشش زنان در ایران»، فروهر، تهران، س43، شماره 430، ۱۳۸۷ش.
- احمدیان، مینا، «سربند»، مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: 16 مهر 1401ش.
- پیروزی، شادی و هادی میرزانژاد موحد، زندگی زنان گیلان، رشت، فرهنگ ایلیا، ۱۳۹۱ش.
- تاریخ ایران، دورۀ ماد، به‌تحقیق ایلیا گرشویچ، ترجمۀ بهرام شالگونی، تهران، جامی، ۱۳۸۷ش.
- حدادی، مهناز، «لباس‌های زنان و مردان طالقان»، فرهنگ مردم، تهران، س 3، شماره 10، ۱۳۸۳ش.
- خاچاطور، زویا، «پوشاک ارمنیان فریدن»، پیمان، تهران، شماره 43، ۱۳۸۷ش.
- خطیب‌زاده، محمد، «تاریخچۀ پوشاک در استان هرمزگان»، گلپنگ، بندرعباس، س4، شماره 7-8، ۱۳۸۳ش.
- «خوراک، پوشاک و معیشت»، نامۀ قم، قم، شماره 31-32، ۱۳۸۶ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 16 مهر 1401ش.
- رضایی، غلامرضا، شهر من فسا، از نگاهی دیگر، شیراز، نوید شیراز، ۱۳۸۷ش.
- ساعدی، غلامحسین، خیاو یا مشکین‌شهر، تهران، امیرکبیر، ۱۳۵۴ش.
- سعیدی، سهراب، فرهنگ مردم میناب، تهران، ائلشن، ۱۳۸۶ش.
- سیمای میراث فرهنگی گیلان، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۸۰ش.
- معین، محمد، فرهنگ فارسی، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 16 مهر 1401ش.
- طباطبایی اردکانی، محمود، فرهنگ عامۀ اردکان، تهران، وزارت ارشاد، ۱۳۸۱ش.
- گلاب‌زاده، محمدعلی، زن کرمانی روشنای زندگانی، کرمان، ولی، ۱۳۹۰ش.
- فردوسی، شاهنامه، منوچهر، بخش 12، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 16 مهر 1401ش.
- فروتن، اشکان، بندر گز: تاریخ، سرزمین، فرهنگ، تهران، رسانش، ۱۳۹۰ش.
- فروتن، اشکان، رامیان: تاریخ، سرزمین، فرهنگ، تهران، رسانش، ۱۳۹۰ش.
- قاسمی، مهناز، «پوشاک مردم استان اصفهان»، فرهنگ اصفهان، اصفهان، شماره 16، ۱۳۷۹ش.
- معطوفی، اسدالله، تاریخ، فرهنگ و هنر ترکمان، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۸۳ش.
- نظامی، خمسه، خسرو و شیرین، بخش 52، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 16 مهر 1401ش.
- نیکزاد امیر‌حسینی، کریم، شناخت سرزمین چهارمحال، اصفهان، نشاط، ۱۳۵۷ش.