سنت ابتلا
سنت ابتلا؛ مفهومی دینی درباره امتحان الهی که باطن انسان را آشکار نموده و او را به تکامل می‌رساند.
مفهوم‌شناسی
سنت به‌معنای راه و روش است و تکرار و استمرار را می‌رساند.[۱] در قرآن به «سنة الله» (سنت الهی) اشاره شده است.[۲] از این منظر، سنت در فرهنگ قرآنی به تدابیر و سازماندهی‌های خداوند گفته می‌شود که دارای تداوم و تکرار بوده، روش و طریقه حکمت و اراده او را به نمایش می‌گذارد و پایدار و مستمر است.[۳] ابتلا به معنای ایجاد تحول و دگرگونی برای تحصیل نتیجه مطلوب است.[۴] این اصطلاح در قرآن به‌معنای دگرگونی شرایط بنده به اراده خداوند با هدف ارتقای عبد در مسیر بندگی است و سرشت نیک و بد آدمی را آشکار می‌کند.[۵]
حکمت ابتلا
از نظر اندیشمندان مسلمان مانند مرتضی مطهری، بلاها و گرفتاری‌ها هم تربیت‌کنندۀ فرد و هم بیدارکنندۀ ملت‌ها است و عزم و اراده انسان را نیز تحریک می‌کند. سختی‌ها، همچون صیقلی بر آهن، انسان رامصمم‌تر و فعال‌تر کرده و او را در مقابل شدائد مقاوم‌تر می‌کند و گوهری تابناک پدید می‌آورد.[۶] در قرآن، سنت ابتلا از اهداف خلقت انسان در قرآن معرفی شده تا آشکار شود که کدام یک از بندگان بهتر عمل می‌کند.[۷] در این امتحان، استعدادهای درونی انسان شکوفا می‌شود و آدمی با پی‌بردن به ضعف‌های خود، می‌تواند در رفع آن‌ها و دستیابی به هدف زندگی بکوشد. از این منظر، قرار گرفتن در بوتۀ امتحان الهی، موهبتی از جانب خداوند است[۸] که موجب شتاب آدمی در مسیر کمال می‌شود. روایات اسلامی نیز دور بودن از امتحان الهی را بدترین عقوبت دانسته‌اند؛ زیرا آدمی از فرصت بیداری و هوشیاری، بی‌بهره می‌ماند.[۹]
علامه طباطبایی درباره سنت ابتلا به این نکته اشاره کرده است که امتحان و آزمایش الهی برای زدودن جهل و ابهام از خود آدمی است، اما خداوند علم پیشین و ازلی نسبت به همه موجودات و رویدادهای جهان دارد و هیچ پدیده‌ای از علم الهی مخفی نیست و خداوند می‌داند که بشر با اراده و اختیار خود در جریان حوادث و ابتلائات چگونه عمل خواهد کرد.[۱۰]
عوامل ابتلا
اعمال انسان در ابتلای او به نعمت‌ها و نقمت‌ها نقش به‌سزایی دارد که در برخی از آیات قرآن مورد اشاره قرار گرفته است:
- نقش ایمان و تقوا[۱۱]
- نقش فساد[۱۲]
- نقش ظلم[۱۳]
- نقش کیفر گناهان[۱۴]
- نقش اعمال در رسیدن مصیبت[۱۵]
- نقش تغییر خویشتن در تغییر سرنوشت[۱۶]
عوامل موفقیت در آزمایش الهی
آیات قرآن و روایات اسلامی، عوامل موفقیت در امتحان الهی را چنین برشمرده‌اند:
- صبر و پایداری؛ در قرآن به کمک گرفتن از صبر و نماز توصیه شده[۱۷] و بشارت پیروزی تنها به صابران داده شده است.[۱۸]
- تقوا؛ خویشتن‌داری موجب می‌شود که انسان در آزمایش الهی با پایداری، خود را حفظ کرده و شکست نخورد.[۱۹]
- تسلیم؛ در قرآن، اسلام به تسلیم در برابر خدا و گردن نهادن به دستورات او، معنا شده است.[۲۰]
- توجه به موقتی بودن سختی‌ها و بلاها و یقین به این‌که همه از خداییم به سوی او باز خواهیم گشت.[۲۱]
- تکیه بر نیروی ایمان؛ استمداد از الطاف الهی موجب گشایش برکات آسمان‌ها و زمین خواهد شد.[۲۲]
- الگوبرداری از سیرۀ بندگان برگزیدۀ خدا مانند حضرت ابراهیم که در انواع امتحان الهی، سربلند بود و به پاس این استقامت، به مقام امامت دست یافت.[۲۳]
- خود را در محضر خدا دانستن؛ توجه به این‌که انسان همواره در محضر الهی است موجب قوت قلب انسان در سختی‌های آزمایش الهی خواهد شد. قرآن نیز ساختن کشتی توسط نوح را با لفظ «باَعیُنِنا»[۲۴] (یعنی در پیشگاه خدا) ذکر کرده و مفسران، آن راموجب قوت قلب نوح در مقابل استهزاء دشمنان دانسته‌اند.[۲۵]
پانویس
- ↑ جوهری، الصحاح، 1404ق، ج۵، ص۲۱۳۸؛ طریحی، مجمع البحرین، 137ش، ج۶، ص۲۶۸؛ ابن‌فارس، مقاییس اللغة، 1404ق، ج۳، ص۶۱.
- ↑ سوره فتح، آیه 23.
- ↑ پیروزفر، ابتلا در قرآن وحدیث، ۱۳۷۸ش، ص۱۱۱.
- ↑ مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، 1385ش، ج۱، ص۳۶۲.
- ↑ مطهری، آشنایی با قرآن، ۱۳۷۷ش، ص۸.
- ↑ مطهری، آشنایی با قرآن، 1377ش، ص180.
- ↑ ملک، آیه 2.
- ↑ کلینی، کافی، 1381ش، ج2، ص109
- ↑ مطهری، آشنایی با قرآن، ص184.
- ↑ طباطبایی ، نهایة الحکمة، ۱۳۶۵ش، ص۲۸۹.
- ↑ اعراف،آیه 96.
- ↑ روم، آیه 41.
- ↑ نحل، آیه 61.
- ↑ آل عمران، آیه 11.
- ↑ شوری، آیه 30.
- ↑ رعد، آیه 11.
- ↑ بقره، آیه 45.
- ↑ بقره، آیه 156-155.
- ↑ آل‌عمران، آیه 186.
- ↑ نهج‌البلاغه، قصار 125.
- ↑ بقره، آیه 156.
- ↑ اعراف، آیه 96.
- ↑ بقره، آیه 124.
- ↑ سوره مؤمنون، آیه 27.
- ↑ مکارم، تفسیر نمونه، 1372ش، ج1، ص533.
منابع
- قرآن
- نهج البلاغه
- ابن¬فارس، احمد ، مقاییس الغه، قم، مکتب الاعلام الاسلامیه، 1404ق.
- پیروزفر، سهیلا، «ابتلا در قرآن و حدیث»، نشریه دانشکده الهیات مشهد، ش۴۳و۴۴، بهار و تابستان 1378ش.
- جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح ، بیروت، دارالعلم للملایین،۱۴۰۴ق.
- طباطبایی، محمدحسین، نهایه الحکمه، ترجمه: فتحعلی اکبری، اصفهان، پرسش، 1365ش.
- طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین،، تهران، مکتبه المرتضویه ، ۱۳۷۵ش.
- قیم، عبدالنبی، فرهنگ معاصر عربی-فارسی،، چاپ یازدهم، تهران، فرهنگ معاصر، 1392ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب ، بهشت کافی، ترجمه حمید رضا آژیر، چاپ اول، سرور، 1381ش.
- مصطفوى، حسن، التحقيق في كلمات القرآن الكريم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي ، چاپ اول، 1368ش.
- مطهری، مرتضی، آشنایی با قرآن، چاپ اول، تهران، صدرا، 1377ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1372ش.