سنت لایروبی

سنت لایروبی؛ فعالیت جمعی گروه‌های هم‌آب، جهت مدیریت و پاک‌سازی مسير آب.

آب در فرهنگ و سبک زندگی ایرانیان همواره دارای اهمیت و نقش راهبردی بوده است و آنها راه‌کارهای گوناگونی را جهت مدیریت و بهینه‌سازی مصرف آب، به‌کار گرفته‌اند. بسیاری از راه‌کارهای مدیریت مصرف آب در ایران مانند لایروبی و پاک‌سازی مسیر جریان آب کشاورزی، برآمده از روحیه کار جمعی و سبک زندگی اجتماعی ایرانیان است تا جایی که زنان نیز در آن، مشارکت جدی داشته‌اند. سنت لایروبی در بسیاری از مناطق با آداب و رسومی مانند بیل‌گردانی و جشن آب، همراه شده است.

مفهوم‌شناسی

لایروبی به عمل پاک‌کردن قنات و پاک‌کردن گل‌ولای و همچنین تنقیه و زهکشی گفته می‌شود. لایروبی را در گویش مازنی، «جومال» و «کیله پاک‌کری» به‌معنای لایروبی نهرها می‌گویند. در گویش بختیاری به کسى که جوى آب را لایروبى کند «بیلدار» می‌گویند. سنت لایروبی در اصطلاح به کارِ گروهی برای برداشتن رسوبات ته‌نشین شده در نهرها و کانال‌های رو باز، سربسته و زیرپله با هدف مدیریت و پاک‌سازی مسیر آبیاری مزارع و باغات گفته می‌شود. این رویداد دست‌کم سالی یک مرتبه توسط گروه‌های هم‌آب انجام می‌شود.

اهمیت و ضرورت

آب وآبیاری از دیرباز، از رشته‌های نگاه‌دارندۀ زندگی جمعی و فرهنگ یاری گری در ایران بوده است. امروزه نیز کمتر روستایی در ایران یافت می‌شود که آبیاری، زمینه‌ساز همکاری و کار گروهی کشاورزان نباشد. در کشاورزی، عملیات لایروبی آبراهه‌ها اهمیت بسزایی دارد؛ لایروبی موجب تنظیم عمق و کاهش فرسایش آبی و خاکی می‌شود و استفاده مجدد از مواد حاصل از لایروبی، اثرات مثبتی در محیط زیست به‌دنبال دارد. علاوه بر اینها لایروبی از مهم‌ترین جلوه‌های همکاری مردم ایران در مدیریت آب است که شامل یاریگری‌ گروه‌های هم‌آب، کارگزاران و سازمان‌های سنتی آبیاری در تعمیر و لایروبی مخازن آب، جوی‌ها، نهرها، قنات‌ها، استخرهای آب زراعی و نوکنی منابع و نهرهای تازه آب می‌شود. علاوه بر روستاها، این نوع یاوری در میان بسیاری از کشاورزان شهری و حومه شهری نیز، که از منابع آب سنتی استفاده می‌کنند، دیده می‌شود و بر اساس آمارهایی که از موسسات مطالعات و تحقیقات اجتماعی، از روستاهای 9 منطقه به‌دست آمده است، از 407 روستای نمونه، 269 روستا یعنی حدود 65 درصد این روستاها در کارهای مربوط به آبیاری با یکدیگر همکاری داشته‌اند. به‌طوری که علاوه بر یاری‌گری‌های موجود بین کشاورزان هر روستا، گاه دامنه یاوری‌های مربوط به آبیاری به دو یا چند روستا نیز کشیده می‌شود.

اهداف لایروبی

هدف از لایروبی نهرهای کشاورزی تسهیل در آبرسانی به مزارع، باغ‌ها و شالیزارها و جلوگیری از هدررفت آب کشاورزی در هر سال زراعی است. لایروبی چاه نیز تاثیر زیادی بر عملکرد و افزایش کارآیی آن دارد. لایروبی چاه مانند این است که چاه را از نو حفر کرده باشند. همچنین لایروبی می‌تواند به حذف رسوبات آلوده و بهبود کیفیت آب و حفظ سلامت اکوسیستم‌های آبی کمک کند. از مزایای مهم لایروبی افزایش مواد مغذی آب در فرآیند پاشیده‌شدن آب بر سطح است که موجب افزایش فیتوپلانگتون‌ها و رشد جلبک‌ها می‌شود. همچنین لایروبی پیامدهای زیر را به‌دنبال دارد:

• عمیق‌کردن و افزایش ظرفیت رودخانه‌ها و دریاچه‌ها؛
• پرکردن گودی‌هایی که در زیر آب یا خشکی ایجادشده‌اند؛
• جایگزینی مواد با کیفیت خوب و مناسب به‌جای مواد ضعیف در زیر آب؛
• افزایش سرعت انتقال آب از چشمه تا زمین؛
• اثر بر زنجیره‌های غذایی و پلانکتون‌ها؛
• اثر بر کلیه آبزیان به‌خصوص کفزیان؛
• اثر بر مانگروها و آب‌سنگ‌های مرجانی؛
• اثر بر کیفیت آب.

انواع لایروبی

به‌طور معمول فعالیت های لایروبی به سه صورت انجام می پذیرد:

1. لایروبی احداثی یا عمقی و یا توسعه‌ای؛‌‌
2. لایروبی نگهداری؛
3. لایروبی اصلاحی؛

مدت زمان لایروبی

جوی‌ها و نهرهایی که آب را از منابع و سرچشمه‌ها به زمین‌های کشاورزی می‌رسانند، بسته به شرایط، سالیانه به یک یا دوبار لایروبی اساسی نیازمندند. در بیشتر روستاها و شهرهای ایران، این کار با خودیاری کشاورزان انجام می‌گیرد. جوی‌روبی، بسته به فاصله منبع تا زمین‌های کشاورزی، میزان آبدهی منبع و عمق جوی و جنس زمین و نیروی کار، از چند روز تا چند هفته و گاه بیشتر ادامه می‌یابد. این کار در جوی‌روبی‌های سبک‌تر ممکن است بیش از دوبار در سال انجام شود. بنابراین مدت لایروبی آبراهه‌ها از چند روز تا چندماه بسته به محل و شرایط آن فرق می‌کرده و تعداد لایروبان نیز از چند ده نفر تا یکی دو هزار نفر همچون لایروبی برخی رودخانه‌ها و نهرها در سیستان در هر روز می‌رسیده است.

مراسم پایان کار لایروبی

برگزاری مراسم‌های جشن و شادی، مراسم آب‌خواهی (که شامل قربانی و نثار هدایا، برپا کردن عروسی برای قنات و چشمه می‌شود) و مراسم باران‌خواهی از آداب و رسوم سنت لایروبی در فرهنگ باستانی ایرانیان است. این مراسم که در برخی مناطق، سنت بیل‌گردانی نام دارد، از سال 1389ش به‌عنوان میراث معنوی کشور به ثبت رسیده است.

زنان و سنت لایروبی

در گذشته، لایروبی انهار و آبراهه‌ها برای جامعه روستایی به اندازه‌ای مهم بوده که تمامی نیرو و توان کشاورزان و حتی- حداقل در برخی از مناطق- نیروی کاری زنان را نیز می‌طلبیده است. افزون بر این ممکن است کار زنان در این زمینه، همانند کار نشای برنج در شمال ایران از بقایای کشاورزی زنان و در کار لایروبی با باور به جنسیت آب نیز در پیوند بوده باشد. داستان‌های زیادی دربارۀ شرکت زنان در کار لایروبی و چگونگی منسوخ شدن این کار در اذهان و فرهنگ روستایی وجود دارد، از آن جمله در لایروبی شانهر هارون گلپایگان نشان‌دهنده معمول بودن کار زنان در لایروبی است. علاوه بر داستان‌ها، بقایای کار زنان در امر لایروبی تا همین اواخر موید این مسئله است. برای مثال تا قبل از اصلاحات ارضی در روستای چمزین چهارمحال و یا در مناطقی مانند دورک لنجان، زنان در کار لایروبی مشارکت می‌کرده‌اند. در روستای چمزین تقسیم کار بین زنان و مردان به نسبت 2 سهم برای مردان و یک سهم برای زنان انجام می‌شده است.

منابع

• «آیین بیل‌گردانی»، خبرگزاری میزان، تاریخ درج مطلب: 27 فروردین 1395ش.
• احمدیان باغبادرانی، نادر، یاری‌گری‌های سنتی در «روستای چمزین» چهارمحال بختیاری(پایان‌نامه)، تهران، دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی، 1367ش.
• «احیای سنت ایلجار در لایروبی انهار کوچصفهان؛ همکاری مردم و هم‌افزایی دستگاه‌ها»، پایگاه اطلاع‌رسانی دیارمیرزا، تاریخ درج مطلب: 19 فروردین 1402ش.
• «تاثیر لایروبی چاه در کارایی آن»؛ وب‌سایت مجریان امین راهبر، تاریخ بازدید از مطلب: 11 تیر 1402ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 11 تیر 1402ش.
• فرهادی، مرتضی، فرهنگ یاری‌گری در ایران، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، چاپ دوم، 1376ش.
• «لایروبی چیست»، وب‌سایت پارس اتیلن کیش، تاریخ بازدید: 11 تیر 1402ش.
• «لایروبی رودخانه‌ها»، وب‌سایت دانش آب، تاریخ درج مطلب: 16 بهمن 1400ش.
• معین، محمد، فرهنگ فارسی معین، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 11 تیر 1402ش.
• «منظور از لایروبی چیست؟»، وب‌سایت فراز تجهیز راویس، تاریخ بازدید: 11 تیر 1402ش.