عروسک تاجمیر

تصویری از عروسک تاجمیر

عروسک تاجمیر؛ از عروسک‌های بومی و ملی شده در استان خراسان جنوبی.

عروسک تاجمیر یا عروسک دست‌ساز بومی دوتوک جان‌بی‌بی تاجمیر، از جمله عروسک‌های بومی ایرانی است که توسط فردی به‌نام «گل بی‌بی» از زنان توانمند روستای تاجمیر ساخته شد. بانوان روستای تاجمیر، برای هر کدام از این عروسک‌ها، قصه‌ای گفته و این قصه‌ها، یادآور لالایی‌ها، شعرهای قدیمی و خاطرات زندگی روستایی و عشایری هستند که دانش بومی ارزشمندی در آنها نهفته است. ساخت عروسک‌های بومی، از بهترین راه‌های ماندگاری فرهنگ و سنن منطقه‌ای است و با خرید و استقبال از این عروسک‌های ایرانی، راه برای روایت و انتقال فرهنگ مردمی این منطقه باز می‌شود. عروسک‌های تاجمیر که در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده‌اند، به زودی در فهرست آثار یونسکو نیز ثبت جهانی خواهند شد.

پیشینه

گل‌بی‌بی، ساخت عروسک‌های تاجمیر را که از جمله هنرهای دستی و بومی منطقه بوده و از قدمتی بسیار برخودار هستند، در یک دهۀ اخیر آغاز کرده و با احیای این عروسک‌های بومی، به ایجاد معیشت مکمل پایدار کمک کرده و کسب‌وکار روستایی را رونق بخشیده است. تاجمیر، پس از احیای این عروسک‌های زیبا و بومی، از روستایی ناشناخته به قطب تولید عروسک‌های سنتی تبدیل شده و هرساله، گردشگران زیادی را برای بازدید به خود جذب می‌کند. این عروسک‌ها، در منطقۀ تاجمیر خراسان جنوبی به «دوتوک» یا «دُهتوک» معروف بوده و با همین نام نیز ثبت ملی شده‌اند. برخی بر این باورند که «زربخت» پیرزن 80 سالۀ روستای عشایری تاجمیر، که نابینا بوده بر مرحله به مرحلۀ ساخت عروسک‌ها توسط دختر خود گل‌بی‌بی نظارت داشته و او را راهنمایی می‌کرده است. امروزه، پروژۀ ساخت عروسک‌های تاجمیر در این روستا توسط زنان روستایی، در سطح 225 هزار هکتار و در فاز 40 روستای محروم با قدرت به فعالیت خود ادامه می‌دهد.

نام‌گذاری

سربیشه از شهرستان‌های استان خراسان جنوبی و منطقه‌ای دشتی است که 1900 متر از سطح دریا بالاتر است. این منطقه، دارای شب‌های کویری و سردی است که روزگاری به سردبیشه معروف بوده است. روستای تاجمیر، در حوالی مرز ماهیرود و در فاصلۀ حدود 90 کیلومتری از مرز افغانستان واقع شده است.

ویژگی‌ها

1. عروسک تاجمیر، از جمله عروسک‌های بومی سازگار با محیط زیست است؛ زیرا از تکه‌پارچه‌های اضافی تهیه می‌شود. برای ساخت این عروسک، از یک تکه‌چوب برای بدن، تکه‌پارچه‌های زیبای سنتی برای لباس، یک دکمۀ کوچک و دو کوکو برای چشم و دهان استفاده می‌شود. این عروسک‌ها، حتی در صورت دور انداختن نیز ظرف مدت 3 ماه دوباره به طبیعت برمی‌گردند و هیچ آلودگی برای محیط زیست به‌همراه ندارند.
2. عروسک تاجمیر، از جمله عروسک‌های شناسنامه‌دار است. این عروسک‌ها که در سایزهای خیلی کوچک تا بزرگ ساخته می‌شوند، دارای شناسنامه یا داستانی هستند که بر پشت آنها بر روی شنلی، نوشته می‌شود. دست‌نوشته‌های حک شده بر روی عروسک‌ها، توسط فرزندانِ زنانی که به تولید عروسک‌های تاجمیر می‌پردازند، صورت گرفته است.
3. هنر عروسک‌سازی در جهان، همواره به‌عنوان مسیری برای انتقال فرهنگ غنی کشورها مورد استفاده بوده و امروزه، عروسک‌های تاجمیر، به نمادی از فرهنگ غنی منطقۀ سربیشۀ نهبندان استان خراسان جنوبی تبدیل شده است. ساخت عروسک‌های تاجمیر تنها به‌منظور بازی کردن تولید نشده، بلکه فرهنگ جامعۀ محلی را بازنمایی می‌کند و پوشاک، آرایه‌ها، داستان‌ها و دیگر آداب‌ورسوم منطقه‌ای و بومی را به نمایش می‌گذارد.
4. سازندگان اصلی این عروسک‌ها، بانوان روستای تاجمیر هستند اما سایر اعضای خانواده نیز در ساخت آنها مشارکت دارند.

فواید

از جمله مزایای ساخت این عروسک‌ها، علاوه بر افزایش کسب‌وکار و درآمد، می‌توان به تقویت حس زندگی، تقویت حس خلاقیت، ایجاد همبستگی در میان خانواده و اعضای آن، افزایش اعتماد به نفس و نیز افزایش امید به زندگی مردم منطقه اشاره کرد. از دیگر فواید این عروسک‌ها برای مردم روستای تاجمیر، تسویۀ بدهکاری‌های مردم محل به صندوق‌های محلی، رونق کشاورزی و ماندگار شدن آنها در روستای تاجمیر است.

رقابت عروسک‌های تاجمیر و باربی

امروزه، عروسک‌های بسیاری در ویترین فروشگاه‌های اسباب‌بازی در سراسر ایران به چشم می‌خورد. عروسک باربی که نمایندۀ فرهنگ غربی است، جهانی شدن و فروپاشی مرزها را بازنمایی می‌کند. این عروسک که وطن مشخصی ندارد، از هویت ملی معینی نیز برخودار نیست. برخی بر این باورند که این عروسک‌ها، در اصل آمریکایی بوده اما چرخۀ تولید آنها که سنی بیش از 40 سال دارند، از عربستان آغاز شده است. این در حالی است که عروسک‌های تاجمیر، از جمله عروسک‌های باهویت و بومی ایرانی هستند که بر خلاف باربی‌ها، شبیه به‌هم نبوده و تکنولوژی پیشرفته‌ای نیز ندارند. این عروسک‌های زیبای بومی، از فرهنگ و دیاری مشخص سر بر آورده و با محیط زیست سازگاری عمیقی دارند.

منابع

• ایل‌بیگی، سعید، «عروسک تاجمیر، رقیب اهلی باربی‌ها»، مجلۀ فرهنگی وبلایت، تاریخ بارگذاری: 11 اردیبهشت 1399ش.
• «تاجمیر؛ روستای عروسک‌های افسانه‌ای»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ بازدید: 25 مرداد 1402ش.
• «دوتوک عروسک بومی عشایر تاجمیر»، وب‌سایت هنرچی، تاریخ بازدید: 25 مرداد 1402ش.
• «عروسک دوتوک جان بی‌بی تاجمیر 18»، وب‌سایت روستاتیش، تاریخ بازدید: 25 مرداد 1402ش.
• «عروسک‌های تاجمیری»، پایگاه خبری تحلیلی صراط، تاریخ بارگذاری: 8 اسفند 1396ش.
• «فصل کوچ عروسک‌های تاجمیر»، وب‌سایت پیشخوان، تاریخ بازدید: 25 مرداد 1402ش.