قانون مسعودی

قانون مسعودی، کتابی در موضوع ستاره‌شناسی از ابوریحان بیرونی.

قانون مسعودی، دایرةالمعارف بزرگ نجومی اثر ابوریحان بیرونی اندیشمند ایرانی در قرن پنجم هجری است. در این کتاب بسیاری از عقیده‌های گذشتگان دربارۀ نجوم بررسی شده و حرکت زمین به‌دور خورشید امکان‌پذیر دانسته شده است. قانون مسعودی بر توسعۀ دانش نجوم در جهان اثرگذار بوده است.

معرفی

قانون مسعودی، دائرةالمعارف ستاره‌شناسی اسلامی است که توسط «ابوریحان بیرونی»، دانشمند بزرگ و مشهور ایرانی در دورۀ غزنویان به زبان عربی نوشته شده است. بیرونی این کتاب را پس از مرگ «سلطان محمود غزنوی» و در زمان پادشاهی پسر وی «سلطان مسعود غزنوی» برحسب علاقۀ سلطان به ‌دانش نجوم و به‌نام وی نوشته که در تاریخ 427ق نگارش آن تمام شده است. این کتاب از ۱۱ مقاله تشکیل شده که هر مقاله دارای باب‌ها و فصل‌هایی در موضوع کیهانشناسی، گاه‌شماری، زمین و ابعاد آن، مثلثات مسطح و کروی، خورشیدگرفتگی و ماه‌گرفتی، ستاره‌ها، سیاره‌ها و احکام نجوم است.

اهمیت

1.‌ شاهکاری در علم هیئت

بسیاری از محققان، قانون مسعودی را شاهکار ابوریحان بیرونی در علم هیئت می‌دانند. برای مثال، «یاقوت حموی» معتقد است که این کتاب، آثار مشابه را در این دانش منسوخ کرده است. به‌دلیل نگارش همین کتاب، بیرونی، لقب «بطلمیوس زمانه» را دریافت کرده است؛ زیرا در این کتاب، مانند «مَجِسطی» اثر بطلمیوس، تمام موضوعات مربوط به نجوم بحث شده است.

2. جامع و اثرگذار

قانون مسعودی، مطالب هیئت، نجوم و ریاضی را با تحقیقات یونانی، ایرانی و هندی از گذشته‌های دور تا آن روز هرچه در این زمینه تولید شده را به‌صورت مفصل و به ‌قصد یک دائرةالمعارف نجومی گردآورده است. همان‌طور که «القانون فی الطب» «ابن‌سینا»، یک دائرةالمعارف در پزشکی و اثرگذار است، قانون مسعودی، یک اثر جامع در نجوم آن عصر بوده است.

3. گواه دانش علمی مسلمانان

قانون مسعودی بهترین گواه بر پیشتازی و موقعیت علمی دانشمندان مسلمان در گذشته، در موضوع ستاره‌شناسی است.

ساختار

قانون مسعودی، در سه جلد نگاشته شده و دارای یازده مقاله یا کتاب، ساختار یافته است. مقالۀ اول تا چهارم به‌ترتیب مشتمل بر ۱۱، ۱۲، ۱۰ و ۲۶ باب، در جلد اول، مقالۀ پنجم تا هشتم به‌ترتیب شامل ۱۱، ۱۱، ۱۱ و ۱۷ باب، در جلد دوم و مقالۀ نهم تا یازدهم، به‌ترتیب دارای ۹، ۱۳ و ۱۲ باب، در جلد سوم گنجانده شده است.

محتوا

1. مقالۀ اول کتاب، دربارۀ هیئت کلی موجودات جهان هستی و ذکر دلایل بر مبادی علم هیئت است که مهم‌ترین آنها عبارت‌ است از: پیگیری دایره‌های آسمانی و توصیف القاب آن‌ها، تعیین شب و روز، ذکر ماه و سال طبیعی و وضعی، بیان سال‌ها و ماه‌های کامل و ناقص ملت‌های مختلف در جهان، نحوۀ کبیسه‌گیری سال‌های خورشیدی.
2. دومین مقاله، تاریخ سه‌گانۀ هجری، یونانی و فارسی و تبدیل آنها به یکدیگر را شرح می‌دهد و نیز دربارۀ شناخت تاریخ و روزۀ دین نصاری و اعیاد آنها، سال‌ها و ماه‌های یهودی و عید آنها، روزهای بزرگ اسلامی، ماه‌های عربی، جشن‌های ایرانی و روزهای مشهور دورۀ زرتشتی بحث می‌کند.
3. مقاله سوم، پیرامون قانون وَتَرها و راه به‌دست آوردن آنها، قوس، قُطر، محیط دایره، اختیار «عدد پی»، سایه‌های اجسام در روشنایی و تعریف اقسام سایه و کاربرد آن بحث می‌کند.
4. چهارمین مقاله، دربارۀ اندازۀ زاویه و تقاطع «معدل النهار» با «منطقة البروج»، شناخت بخش‌های درجات البروج، مطالع خط استوا با فلک البروج، تشخیص طول و عرض جغرافیایی شهرها و شناخت عرض‌های شهرها به حسب ارتفاع اجسام است.
5. مقالۀ پنجم، تصحیح طول شهرها به‌کمک زمان خورشیدگرفتگی، خواص مدارهای موازی با خط استوا، راه شناخت سمت قبله، استخراج مسافت میان دو شهر که طول و عرض آنها یکی است را مطرح کرده است.
6. در مقالۀ ششم، از تبدیل تاریخ از شهری به شهر دیگر، تصحیح طول غزنه و اسکندریه، کیفیت آگاهی بر اوقات اعتدال و انقلاب و سایر مکان‌های فرضی فلک البروج بحث شده است؛
7. مقالۀ هفتم، مطالبی دربارۀ حرکت‌های ماه و مباحث و مفاهیم مرتبط را مطرح کرده است؛
8. مقالۀ هشتم، بحث‌های دربارۀ اجتماع ماه و خورشید و کسوف آن دو و حساب زمان‌های کسوف هر کدام و شکل‌های نور ماه قبل و بعد از استقبال و استخراج قطرهای ماه و خورشید به ‌حسب منظر و قطر سایه را شامل می‌شود؛
9. مقالۀ نهم، مطالبی پیرامون ستاره‌ها و سیاره‌ها و ماه‌ها در نزد عرب و مردم هند آورده است؛
10. مقالۀ دهم، از حالات، حرکات و محل عطارد، مشتری، زحل، زهره و مریخ در طول و عرض سخن می‌گوید؛
11. مقالۀ یازدهم، مباحثی دربارۀ دوازده قسمت فرضی «منطقة البروج»، شناخت زمان رسیدن ستاره به جای فرضی از فلک البروج، بالا و پایین رفتن ستارگان و تناظر آنها و جایگاه‌های آن بحث کرده است.

نوآوری

از ابتکارات بیرونی در این کتاب، کشف فرمول‌های جدید برای بسط «سینوس» یک زاویه است که با معادلۀ «نیوتون»، نزدیکی زیادی دارد و نیز بسیاری از مباحث این کتاب، بر پایۀ آزمایش و تجربه‌های علمی استوار است و به‌همین دلیل، جدول‌های ساخته شده در این کتاب بسیار ارزشمند است. همچنین بیرونی در این کتاب، حرکت زمین به‌دور خورشید را امکان‌پذیر دانست و بر این اساس محیط کرۀ زمین را اندازه‌گیری کرد و نشان داد که پدیده‌هایی مانند شب و روز را با فرض حرکت زمین به دور خورشید، می‌توان توضیح داد.

نسخۀ خطی

در مرکز نسخ خطی کتابخانۀ مرکزی آستان قدس رضوی، کهن‌ترین نسخۀ خطی قانون مسعودی نگهداری می‌شود.

چاپ و تصحیح کتاب

1. این کتاب در 1375ق، با تلاش مجلس دائرةالمعارف عثمانیۀ در حیدرآباد دکن، که از مشهورترین مراکز در حوزۀ اسلام‌شناسی است، در سه جلد با مقدمۀ انگلیسی توسط دانشمند هندی استاد سیدحسن بَرَنی چاپ و نشر شده است.
2. همچنین قانون مسعودی توسط عبدالکریم سامی الجندی، مقدمه‌نویسی و تصحیح شده و در سه جلد، توسط انتشارات دارالکتب العلمیة، در بیروت لبنان، در سال ۱۴۲۲ق، به چاپ رسیده است.

پژوهش دربارۀ قانون مسعودی

دربارۀ نظریه‌های نجومی این کتاب، مطالب زیادی توسط اندیشمندان از جمله «نالِینُو»، «سادُویکُف»، «روزنفلند»، «کِنِدی»، و «سیدحسن بَرَنِی» نوشته شده است.

اثرگذاری

ترجمۀ این کتاب به‌ زبان انگلیسی، باعث شد تا دانشمندان در مغرب‌زمین نیز به اهمیت آن پی برده و تحقیقات فراوانی روی آن انجام دهند.

منابع

• «ابوریحان بیرونی، پژوهشگر تاریخ و جغرافی‌دان ایرانی»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۱۳ شهریور ۱۳۹۱ش.
• اذکائی، پرویز، «قانون مسعودی بیرونی (جایگاه آن در تاریخ علم)»، مجلۀ آینۀ میراث، دورۀ جدید، سال چهارم، شمارۀ 4 (پیاپی 35)، زمستان 1385ش.
• «القانون المسعودی ابوریحان بیرونی»، ویکی فقه، تاریخ بازدید: 23 اسفند 1401ش.
• «قانون مسعودی؛ دایرةالمعارف بزرگ نجومی ابوریحان بیرونی معرفی شد»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 16 شهریور 1400ش.
• «کهن‌ترین نسخه خطی «قانون مسعودی» موجود در گنجینه رضوی رونمایی شد»، وبسایت مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 17 شهریور 1400ش.