قلعه فلک‌الافلاک

قلعه فلک‌الافلاک؛ قلعه‌ای تاریخی بر فراز تپه‌ای در مرکز شهر خرم‌آباد.

فَلَک‌الافلاک یا دژِ شاپورخواست، یکی از زیباترین قلعه‌های تاریخی ایران در مرکز شهر خرم‌آباد^[۱] و متعلق به دوره ساسانیان است.^[۲] این قلعه که با نام دوازده‌بُرجی هم شناخته می‌شود بر فراز تپه‌ای بلند و نزدیک به رودخانه خرم‌آباد واقع شده است. ^[۳] معماری شگفت‌‌انگیز این بنا موجب شده است که به‌‌عنوان یکی از شاهکارهای مهندسی و معماری در دنیا شناخته شود.^[۴] قلعه فلک‌الافلاک در سال ۱۳۴۸ش در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.^[۵]

نام‌گذاری

قلعه فلک‌الافلاک که بنیان آن مربوط به دوره ساسانیانی است^[۶] در متون تاريخي با نام‌های «دژ شاپورخواست»، «دژسياه»، «قلعه خرم‌آباد»، «قلعه‌سفيد»، «سلاسل»، «كاخ اتابكان» و «قصر» ضبط شده و اهالی منطقه آن را به نام دوازده‌برجي مي‌شناسند.^[۷] نام «دژ‌ شاپور‌خواست» تا قرن ششم و هفتم هجري در میان مردم رواج داشته^[۸] و با شكل‌گيری شهر خرم‌آباد، این قلعه به خرم‌آباد تغییر نام داده و تا اوايل دورۀ قاجار به همين‌ نام، ياد می‌شد.^[۹] در دورۀ قاجار بر روی یکی از برج‌های شرقی قلعه، اتاقی ساخته شد که آن را فلک‌الافلاک نامیدند.^[۱۰] منجمین معتقد بودند که آسمان نُه طبقه است و نهمین طبقه که آسمان آسمان‌ها است فلک‌الافلاک نام دارد. برخی مورخان معتقدند که مردم در گذشته، هنگام برخورد با دژهای بلند آن‌ها را به فلک‌الا‌فلاک تشبیه می‌کردند و علت نام‌گذاری قلعه به فلک‌الافلاک برخاسته از همین تشبیهات بوده است.^[۱۱]

معماری

قلعه فلک‌الافلاک با گستره 400 متر مربع در زمینی به مساحت 5300 مترمربع، دارای 8 برج گرد و دیوارهای بلند و محکم است.^[۱۲] ورودی قلعه در برج جنوب غربی با عرض ۱۰ متر و ارتفاع ۳ متر قرار دارد.^[۱۳] در ساخت این قلعه از سنگ، آجر قرمز، خشت و ملات گچ و آهک استفاده شده است.^[۱۴] از آنجایی ‌که این قلعه با موادی مانند سنگ و چوب ساخته شده، در برابر رطوبت آسیب‌‌پذیر است، به‌همین منظور در بالاترین نقطه شهر ساخته شده تا باد به داخل ساختمان نفوذ کند و پایه‌‌های قلعه را خشک نگه داشته و مانع از تخریب قلعه شود.^[۱۵] داخل قلعه از چهار سالن بزرگ، دو حیاط خلوت، چند تالار کوچک، اتاق‌ها و دروازه‌هایی به سمت شمال ساخته و در زمان قاجار بازسازی و موزه‌های باستان‌شناسی، مردم‌شناسی، آزمایشگاه مرمت ‌اشیاء و چای‌خانه سنتی در قلعه فلک‌الافلاک راه‌اندازی شده است.^[۱۶] این قلعه دارای دو صحن است که تالارهای بزرگی در اطراف آنها بنا شده است. از حمام قلعه که در ضلع شمالی حیاط اول واقع شده، تا اواخر دوره قاجار استفاده می‌شد. از تالارهای بزرگ حیاط دوم امروزه به‌عنوان موزه استفاده می‌شود.^[۱۷]

قلعه فلک‌الافلاك هم‌اکنون به‌عنوان یک اثر تاریخی مورد بازدید عموم است و دارای کتابخانه، نمایشگاهی از سنگ‌نوشته‌ها و نیز موزه مردم‌شناسی و موزه اشیای باستانی است. همچنین ساختمان قدیمی دانشگاه لرستان در درون محوطه آن قرار دارد. این ساختمان متعلق به دوران پهلوی اول است و دارای ویژگی‌های معماری این دوره است. این بنا از تزئینات آجری زیبایی برخوردار است.^[۱۸]

خطرات

در سال 1389ش، براثر زلزله، خساراتی به چند کنگره این قلعه وارد شده و برخی از آنها ریزش کردند. پس از زلزله ازگله در سال 1396ش، که تکان‌های آن در خرم‌آباد نیز احساس شد، کمپینی با عنوان «پویش ملی حامیان فلک‌الافلاک» راه‌اندازی شد و چهره‌های سرشناس به آن پیوستند و با انتشار متن و پوسترهایی، بابت آسیب‌پذیری این سازه، اعلام نگرانی کردند و خواستار توجه بیشتر به این دژ شدند.^[۱۹]

مرمت

قلعه فلک‌الافلاک برای اولین بار، در زمان محمدعلی میرزا یکی از حکام عهد قاجار، به‌صورت اساسی بازسازی شد.^[۲۰] آخرین بازسازی نیز در سال ۱۳۸۹ش انجام گرفته است.^[۲۱] در مرمت این قلعه تاریخی آب‌روهای کف حیاط با سنگ تراشیده شده به ضخامت ۶ سانتی‌متر پوشیده شده، آجرها تعویض شده، بندکشی صورت گرفته و کنگره‌های تخریب شده دوباره‌چینی شده و در و پنجره‌های ورودی قلعه مقاوم‌سازی شده است.^[۲۲]

گردشگری

داخل قلعه، موزه فلک‌الافلاک قرار دارد که به دو بخش باستان‌شناسی و مردم‌شناسی تقسیم می‌شود.

موزه مردم‌شناسی فلک‌الافلاک؛ در بخش‌های مختلف این موزه، مجسمه‌ها و ماکت‌هایی از زندگی روزمره، فرهنگ و تمدن مردم لرستان در سالن‌های مختلف به تصویر کشیده شده است.^[۲۳] با بازدید از موزه مردم‌شناسی قلعه می‌توان اطلاعات جامعی درباره اعتقادات و باورهای سنتی مردم لرستان، ابزار کتابت لرستان در گذشته، وسایل کشاورزی، آهنگری بومی، پوشاک سنتی مردم این منطقه و موسیقی محلی لرستان به‌دست آورد.^[۲۴]
موزه باستان‌شناسی؛ در این قسمت ۱۲ ویترین از آثار باستانی ایران وجود دارد و در هر کدام از ویترین‌ها نزدیک به ۵۰ اثر تاریخی مشاهده می‌شود. مهم‌ترین اشیای این موزه، آثار به دست آمده از «غار کلماکره» و مربوط به دوران حکومت هخامنشیان است.^[۲۵]

کارکرد

قلعۀ فلک‌الافلاک در قرن چهارم هجری و در زمان حکومت آل‌بویه به‌عنوان مقر حکومت محلی آل‌حسنویه و گنجور درآمد، علاوه بر این در قرن چهارم خاندان بدر از آن برای خزانه حکومتی استفاده می‌کردند. بعدها در دوره صفویه تا قاجاریه مقر حکومتی اتابکان لر کوچک و حاکمان محلی لرستان به‌ حساب می‌آمد.^[۲۶] در دوره پهلوی اول و دوم از این قلعۀ مستحکم برای اهداف نظامی و حبس کردن زندانیان سیاسی استفاده می‌شده است. امروزه این قلعه باستانی به موزه باستان‌شناسی، مردم‌شناسی، هنرهای سنتی و آزمایشگاه مرمت آثار تاریخی تبدیل شده است.^[۲۷]

امکانات رفاهی

در محوطه پایین قلعه امکاناتی نظیر پارکینگ، سرویس بهداشتی و رستوران^[۲۸] و در اطراف قلعه هتل‌هایی برای اسکان گردشگران وجود دارد.^[۲۹] همچنین در ایام نوروز، كمپ‌های نوروزی شهرداری، خدمات رایگان شامل چادر، پتو و دیگر سرویس‌های مورد نیاز اسكان موقت را به گردشگران نوروزی ارائه می‌کند.^[۳۰]

پانویس

منابع

«آشنایی با موزه قلعه فلک‌الافلاک»، وب‌سایت روزنامه همشهری، تاریخ بازدید: 1 مرداد 1401ش.
بیرانوند، فروزان و حسینی، عباس‌ملک، «عوامل پایداری هویتی مرکز شهر خرم‌آباد با تاکید بر قلعه فلک‌الافلاک»، مطالعات هنر اسلامی، شماره 35، 1398ش.
«تیشه به ریشه قلعه فلک‌الافلاک»، خبرگزاری صدا و سیما، تاریخ بازدید: 31 تیر 1401ش.
«ثبت جهانی قلعه فلک‌الافلاک لرستان تاکید ویژه رییس جمهور است»، خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران، تاریخ درج مطلب: 25 تیر 1401ش.
«سفری به قلعه آسمانی دیار خرم»، خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران، تاریخ درج مطلب: 6 فروردین 1393ش.
«عنوان فلک‌الافلاک چه زمانی و توسط چه کسی به قلعه داده شد.»، وب‌سایت لرستان در آینه تاریخ، تاریخ درج مطلب: 11 بهمن 1393ش.
«فلک‌الافلاک نمادی بر بلندای تاریخ کهن لرستان»، خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران، تاریخ درج مطلب: 25 اسفند 1400ش.
«قلعه فلک‌الافلاک»، وب‌سایت آدرس مهارتو، تاریخ بازدید: 6 مرداد 1401ش.
«قلعه فلک‌الافلاک»، وب‌سایت آفتاب کلوت شرکت ایرانگردی و جهانگردی، تاریخ بازدید: 1 مرداد 1401ش.
«قلعه فلک‌الافلاک»، وب‌سایت اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری ایران«استان لرستان»، تاریخ بازدید: 6 مرداد 1401ش.
«قلعه فلک‌الافلاک»، وب‌سایت دسترپشن، تاریخ بازدید: 1 مرداد 1401ش.
«قلعه فلک‌الافلاک»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: 31 تیر 1401ش.
«قلعه فلک‌الافلاک»، وب‌سایت وزارت میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی، تاریخ بازدید: 31 تیر 1401ش.
«قلعه فلک‌الافلاک، بازمانده ساسانیان در خرم‌آباد»، وب‌سایت مجله گردشگری اِلی‌گشت، تاریخ درج مطلب: 22 مهر 1398ش.
«قلعه فلک‌افلاک خرم‌آباد»، وب‌سایت سفرمارکت، تاریخ بازدید: 31 تیر 1401ش.
«قلعه فلک‌الافلاک؛ قلعه قصه‌های پریان»، وب‌سایت مجله پینورست، تاریخ بازدید: 31 تیر 1401ش.
«قلعه فلک‌الافلاک»، وب‌سایت تفرج‌نامه، تاریخ درج مطلب: 28 مهر 1396ش.
«ماجرای تخلیه قلعه فلک‌الافلاک»، وب‌سایت: تیتر برتر، تاریخ بازدید: 6 مرداد 1401ش.
مؤمنی، کوروش و همکاران، «بازشناسی ویژگی‌های معماری قلعه فلک‌الافلاک»، سومین کنگره بین‌المللی افق‌های جدید معماری و شهرسازی، تهران، 1395ش.
«معرفی قلعه فلک‌الافلاک»، وب‌سایت مجله گردشگری سپنجا، تاریخ درج مطلب: 7 آبان 1400ش.

[1] . «قلعه الافلاک»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: 31 تیر 1401ش.

[2] . «قلعه فلک‌افلاک خرم‌آباد»، وب‌سایت سفرمارکت، تاریخ بازدید: 31 تیر 1401ش.

[3] . «تیشه به ریشه قلعه فلک الافلاک»، خبرگزاری صدا و سیما، تاریخ بازدید: 31 تیر 1401ش.

[4] . «فلک‌الافلاک نمادی بر بلندای تاریخ کهن لرستان»، خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران، تاریخ بازدید: 31 تیر 1401ش.

[5] . «ثبت جهانی قلعه فلک‌الافلاک لرستان تاکید ویژه رییس جمهور است»، خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران، تاریخ بازدید: 31 تیر 1401ش.

[6] . مؤمنی و همکاران، «بازشناسی ویژگی‌های معماری قلعه فلک‌الافلاک»، سومین کنگره بین‌‌المللی افق‌های جدید معماری و شهرسازی، تهران، 1395ش، ص395.

[7] . «قلعه فلک‌الافلاک؛ قلعه قصه‌های پریان»، وب‌سایت مجله پینورست، تاریخ بازدید: 31 تیر 1401ش.

[8] . «معرفی قلعه فلک‌الافلاک»، وب‌سایت مجله گردشگری سپنجا، تاریخ بازدید: 31 تیر 1401ش.

[9] . «قلعه فلک‌الافلاک»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: 31 تیر 1401ش.

[10] . «قلعه فلک الافلاک»، وب‌سایت وزارت میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی، تاریخ بازدید: 31 تیر 1401ش.

[11] . «عنوان فلک‌الافلاک چه زمانی و توسط چه کسی به قلعه داده شد.»، وب‌سایت لرستان در آینه تاریخ، تاریخ بازدید: 6 مرداد 1401ش.

[12] . بیرانوند و حسینی، «عوامل پایداری هویتی مرکز شهر خرم‌آباد با تاکید بر قلعه فلک الافلاک»، 1398ش، ص304.

[13] . «قلعه فلک‌الافلاک، بازمانده ساسانیان در خرم آباد»، وب‌سایت مجله گردشگری اِلی‌گشت، تاریخ بازدید: 31 تیر 1401ش.

[14] .«قلعه فلک‌الافلاک، بازمانده ساسانیان در خرم آباد»، وب‌سایت مجله گردشگری اِلی گشت، تاریخ بازدید: 31 تیر 1401ش.

[15] .«قلعه فلک‌افلاک خرم آباد»، وب‌سایت سفرمارکت، تاریخ بازدید: 31 تیر 1401ش.

[16] . «فلک‌الافلاک نمادی بر بلندای تاریخ کهن لرستان»، خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران، تاریخ بازدید: 31 تیر 1401ش.

[17] . «قلعه فلک‌الافلاک؛ قلعه قصه‌های پریان»، وب‌سایت مجله پینورست، تاریخ بازدید: 31 تیر 1401ش.

[18] . بیرانوند و حسینی، « عوامل پایداری هویتی مرکز شهر خرم‌آباد با تاکید بر قلعه فلک‌الافلاک»، 1398ش، ص304.

[19] . «قلعه فلک الافلاک»، وب‌سایت آدرس مهارتو، تاریخ بازدید: 6 مرداد 1401ش.

[20] . «فلک‌الافلاک نمادی بر بلندای تاریخ کهن لرستان»، خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران، تاریخ بازدید: 6 مرداد 1401ش.

[21] . «قلعه فلک‌افلاک خرم‌آباد»، وب‌سایت سفرمارکت، تاریخ بازدید: 31 تیر 1401ش.

[22] . «ماجرای تخلیه قلعه فلک‌الافلاک»، وب‌سایت تیتر برتر، تاریخ بازدید: 6 مرداد 1401ش.

[23] . «قلعه‌الافلاک»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: 31 تیر 1401ش.

[24] . «قلعه فلک‌الافلاک»، وب‌سایت دسترپشن، تاریخ بازدید: 1 مرداد 1401ش.

[25] . «آشنایی با موزه قلعه فلک‌الافلاک»، وب‌سایت روزنامه همشهری، تاریخ بازدید: 1 مرداد 1401ش.

[26] . «قلعه فلک الافلاک، بازمانده ساسانیان در خرم آباد»، وب‌سایت مجله گردشگری الی‌گشت، تاریخ بازدید: 20 مرداد 1401ش.

[27] . «قلعه فلک‌الافلاک»، وب‌سایت تفرج‌نامه، تاریخ بازدید: 20 مرداد 1401ش.

[28] . «قلعه فلک‌الافلاک»، وب‌سایت دسترپشن، تاریخ بازدید: 1 مرداد 1401ش.

[29] . «قلعه فلک‌افلاک خرم آباد»، وب‌سایت سفر مارکت، تاریخ بازدید: 6 مرداد 1401ش.

[30] .«سفری به قلعه آسمانی دیار خرم»، خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران، تاریخ بازدید: 6 مرداد 1401ش.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

[۲۷]

[۲۸]

[۲۹]

[۳۰]