مشهدی

مشهدی؛ لقب زائر امام رضا و یا ساکن شهر مشهد.

مشهدی، علاوه بر آن‌که به اهالی یا ساکنان شهر مشهد گفته می‌شود، در فرهنگ ایرانیان لقبی معنوی برای زائران امام رضا در شهر مشهد است. کاربرد این لقب با هدف ماندگاری ارزش‌های معنوی در فرهنگ ایرانی صورت می‌گیرد و همواره به زائر امام رضا یادآوری می‌کند که با اتصاف به لقب مشهدی، می‌بایست سبک زندگی خود را به ارزش‌ها و الگوهای رفتاری امام رضا نزدیک کرده و ادب اسلامی را در زندگی فردی و اجتماعی خود بازنمایی کند.

مفهوم‌شناسی

مشهدی، مَشدی، مَشَدی، مَشتی و مَش، الفاظی هستند که در لهجه‌های مختلف ایرانی، به مردم مشهد و هر چیزی که به این منطقه مرتبط است، اشاره می‌کند. کاربرد این لفظ، به‌عنوان پیشوند نام نیز میان ایرانیان مرسوم بوده و دلیل آن، توفیق زیارت امام رضا بوده که نصیب این افراد شده است. علاوه بر آن، لفظ مشتی برای تعریف و تمجید از هر چیز مطلوب و خوب میان عامۀ مردم استفاده می‌شده است، مانند ماشین مشتی، اخلاق مشتی. همچنین، مشهدی، از مهم‌ترین لهجه‌های زبان فارسی نیز به‌شمار می‌رود که بار معنایی مثبت و مقدسی به‌دلیل حضور امام هشتم در این منطقه دارد. لهجۀ مشهدی، شباهت‌های بسیاری به لهجۀ هراتی داشته و سرشار از واژگان اصیل و کهن فارسی است.

پیشینه

مرکز اسناد آستان قدس رضوی، در مجموعه‌ا‌ی به گردآوری نام افرادی پرداخته که برای نام بردن و خطاب کردن آنها از لفظ «مشهدی» استفاده شده است. از جمله قدیمی‌ترین این اسامی می‌توان به نام «ترکان خاتون بنت حوج علی مشهدی» اشاره کرد که در سندی منسوب به سال 784ق، همزمان با دورۀ تیموریان، ثبت شده است. این در حالی است که بسیاری از کارشناسان، رواج لقب مشهدی را از حدود 400 سال پیش دانسته‌اند. همزمان با دورۀ صفویان، حرم امام رضا توسعه یافت و تعداد زائران این حرم نیز با افزایشی چشمگیری مواجه شد. در آن دوران، شاه عباس صفوی اجازه داد تا هر کسی که به زیارت امام رضا مشرف می‌شود، بتواند از پیشوند «مشهدی» در کنار نام خود استفاده کند. کارشناسان با بررسی اسناد بر جای مانده از دورۀ صفویان دریافته‌اند که لقب مشهدی در اوایل این دوران، بیشتر برای صنعتگران و صاحبان حرفه‌های مختلف استفاده می‌شده که به‌تدریج، کاربرد آن رایج شده و برخی از کارکنان این حرم و سایر مردم نیز از این لقب بهره‌مند شدند. پس از آن، در سفرنامه‌های اروپاییان نیز بارها، به کاربرد لقب مشهدی میان ایرانیان اشاره شده است. در دورۀ حکومت قاجاریان استفاده از پیشوند مشهدی در کنار اسامی زنان و مردان بیش از پیش افزایش یافت تا حدی‌که در دوران پهلوی، با اجباری شدن نام خانوادگی، بسیاری واژۀ مشهدی را به‌عنوان نام خانوادگی خود برگزیدند.

دلایل شکل‌گیری

از جمله دلایل شکل گرفتن این پیشوند می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. در گذشته، سفر کردن از جمله کارهای سخت به‌شمار رفته و توفیق زیارت نصیب همۀ علاقه‌مندان به خاندان اهل‌بیت نمی‌شده است. سفر کردن، از غرب کشور به‌سمت شرق آن و طی‌کردن مسیرهای طولانی اغلب با حوادث و اتفاقاتی مشقت‌بار همراه بوده است. راهزنان، بازماندن از قافله و از دست دادن مال و جان از جملۀ این سختی‌ها به‌شمار می‌آمد.
2. در کشور ایران، تنها یک امام مدفون است که همیشه نزد ایرانیان از قداست و احترامی ویژه برخودار بوده است. بنابراین، زیارت این امام و سفر کردن به مشهدالرضا، زائر را از احترام و عزت اجتماعی و خانوادگی بسیاری بهره‌مند می‌کرد. مشهدی، نزد مردم، فردی مقدس محسوب شده و از او توقع داشتند تا پس از زیارت امام رضا و مشهدی‌شدن، سبک زندگی معنوی‌تری را به نمایش بگذارد.
3. توکل به خداوند و توسل به اهل‌بیت همواره نزد ایرانیان از با ارزش‌ترین اعمال بوده و زیارت امام رضا، از جمله کارهای پسندیده برای آنها به‌شمار می‌رفته است.
4. در گذشته، زیارت امام رضا همچون زیارت خانۀ خدا، دارای آداب‌ورسومی ویژه بوده و چاووشی خوانی‌هایی، از چند روز پیش از آغاز سفر، برای فردی که قصد زیارت بارگاه امام هشتم را داشته، صورت می‌گرفته است. همچنین، پس از بازگشت از زیارت نیز استقبالی گرم از زائر امام رضا صورت گرفته و از آن پس، لقب مشهدی پیش از نام آن زائر استفاده می‌شد.

مشهدی در ادبیات فارسی

مشهدی، پیشوند نامی است که از دیرباز میان ایرانیان مرسوم بوده و در داستان‌های عامیانۀ آنها نیز به‌چشم می‌خورد. واژۀ مشهدی، در آثار کهن و معاصر شاعران و نویسندگان بسیاری مورد استفاده بوده که گاهی هیچ اشاره‌ای به شهر مشهد نداشته است؛ برای مثال، شاه نعمت‌الله ولی در شعر خود گفته است:

مشهد آل مشهد روضۀ رضوان بود

این چنین خوش مشهدی در خطۀ ماهان بود

ملک‌الشعرای بهار، شاعر معاصر، در شعر خود به این شهر و اهالی آن اشاره داشته است:

خلق ایران سرگران زین امتیاز

ز آذری و مشهدی و فارسی

منابع

• «آشنایی بیشتر با لهجۀ مشهدی»، وب‌سایت مؤسسۀ آموزشی امام حسین، تاریخ بازدید: 23 اردیبهشت 1403ش.
• «جستاری در واژۀ مشهدی در ایران»، خبرگزاری قدس، تاریخ بارگذاری: 2 آبان 1391ش.
• «چه کسی برای اولین‌بار زائران رضوی را مشهدی نامید»، خبرگزاری ایمنا، تاریخ بارگذاری: 7 مهر 1401ش.
• شاه نعمت‌الله ولی، دوبیتی‌ها، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 22 اردیبهشت 1403ش.
• عمید، حسن، فرهنگ فارسی، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 23 اردیبهشت 1403ش.
• مروج کاشانی، محمدحسین، «مشتی‌های تاریخ»، خبرگزاری قدس، تاریخ بازدید: 23 اردیبهشت 1403ش.
• ملک‌الشعرا بهار، قطعات، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 22 اردیبهشت 1403ش.