منقبت‌خوانی
منقبت‌خوانی، آیین مذهبی در ستایش خدا، پیامبر و امامان در افغانستان.
منقبت‌خوانی، یکی از آداب‌ورسوم شیعیان افغانستان است که در شهرهای کابل و هرات رواج بیشتری دارد. این آیین، معارف دین و اوصاف پیشوایان را با هنر شعر و مهارت صدا، تبلیغ و ترویج می‌کند.
مفهوم‌شناسی
1. منقبت:
منقبت به هنر، ستودگی، کارهای نیک و آنچه سبب ستایش و مایۀ فخر و مباهات است، گفته می‌شود.[۱]
2. منقبت‌خوان:
کسی است که اوصاف و نیکی‌ها و یا مراثی پیامبر و ائمه را با زبان شعر و صدای خوش، بیان می‌کند.[۲]
3. منقبت‌خوانی:
گونه‌ای از ستایشگری مذهبی و روایات حماسی، آئینی، مذهبی و هنری است که در مقام ستایش خداوند، پیامبر و امامان شیعه اجرا می‌شود.[۳]
تاریخچه
مراسم منقبت‌خوانی یکی از آیین‌های مذهبی و سنتی شیعیان در سراسر افغانستان است که تاریخ دقیق آغاز، رشد و گسترش آن روشن نیست؛ اما این آیین در شهر کابل، بیشتر از جاهای دیگر سابقه و رواج دارد. برخی معتقدند که رسم منقبت‌خوانی اولین‌بار از منطقۀ چِنداوُل کابل آغاز شده و در مناطق دیگر نیز گسترش پیدا کرده است. آیین منقبت‌خوانی همواره تحت تأثیر شرایط سیاسی زمانه و نگاه حاکمان وقت در افغانستان بوده است؛ برای مثال، در زمان عبدالرحمن، منقبت‌خوان‌ها تحت پیگرد و شکنجه قرار گرفته و کشته می‌شدند. کمونیست‌ها نیز با مجالس منقبت‌خوانی میانۀ خوبی نداشته و مکان‌های آن را می‌بستند، اما در دوران حاکمیت نظام جمهوری اسلامی، مراسم منقبت‌خوانی بیشتر از هر زمان دیگر، گسترش پیدا کرد و به اوج خود رسید.[۴]
آداب‌ورسوم
1. خلیفۀ مجلس
مدیریت مراسم منقبت‌خوانی، به عهدۀ یک نفر بزرگ یا موسفید است که «خلیفۀ مجلس» خوانده می‌شود. مراسم با گفتن ذکر صلوات توسط خلیفۀ مجلس آغاز شده و با دعای او نیز پایان می‌یابد. همچنین، خلیفۀ مجلس نوبت منقبت‌خوانی را اعلام می‌کند.[۵]
2.عصای منقبت‌خوانی
چوبی که منقبت‌خوان در هنگام خواندن شعر و منقبت، در دست می‌گیرد، به عصا یا چوب منقبت‌خوانی مشهور است. عصا، در دست خلیفۀ مجلس است که منقبت‌خوان بعد از شروع مراسم، با آداب خاص از دست او می‌گیرد.[۶]
3. اول‌خوان
اول‌خوان کسی است که بعد از صلوات خلیفه، به‌عنوان اولین منقبت‌خوان، نزد خلیفه رفته، عصای منقبت‌خوانی را از او می‌گیرد و آیین منقبت‌خوانی را شروع می‌کند. بعضی از اول‌خوان‌ها، دست خلیفه را نیز می‌بوسند و عصا را پیش روی خود گرفته، مؤدب می‌ایستند. اول‌خوان از حمد خدا شروع کرده و بعد از خواندن چند بیت یا یک غزل کامل، قصیده می‌خواند. وقتی منقبت‌خوانی را تمام کرد، عصا را به خلیفه تحویل داده و نوبت به منقبت‌خوان دوم می‌رسد. مراسم به‌همین ترتیب ادامه پیدا می‌کند.[۷]
4. صلوات‌گو
صلوات‌گو، کسی است که در اول و آخر منقبت‌خوانی هر منقبت‌خوان، به‌صورت ایستاده یا نشسته، با صدای بلند ذکر صلوات می‌گوید. گاهی عصای منقبت‌خوانی را از منقبت‌خوان می‌گیرد و به خلیفه تحویل می‌دهد.[۸]
سبک
در منقبت‌خوانی، صدای خوش بسیار مهم است و یک سبک عام و تعریف‌شده وجود ندارد؛ هر منقبت‌خوان، با تلاش فردی و راهنمایی یک استاد، صدا و سبک خاص خود را پیدا می‌کند و مورد قبول مردم واقع می‌شود.[۹]
مضامین
مضامین منقبت‌خوانی بیشتر به سلیقه و انتخاب منقبت‌خوان بستگی دارد که از رشادت‌های حضرت علی در جنگ‌های صدر اسلام تا خواندن اشعار در قالب قصیده، مثنوی، چارپاره و بحر طویل در وصف خدا، پیامبر و امامان را در بر می‌گیرد.[۱۰]
تفاوت منقبت‌خوانی با مداحی
منقبت‌خوانی و مداحی در آداب‌ورسوم، زمان و مکان، مضامین شعر، شیوۀ اجرا و حافظۀ مجری، با هم تفاوت دارند. برخی معتقدند که منقبت‌خوانی به شیوۀ شیعیان افغانستان، در کشورهای دیگر مرسوم نیست.[۱۱]
کارکردها
تبلیغ و ترویج معارف دینی، اطلاع‌رسانی در امور مذهبی، معرفی پیشوایان دینی و مذهبی و آشنایی با شخصیت و اوصاف حمیدۀ آنان، از کارکردهای مهم آیین منقبت‌خوانی در افغانستان است.[۱۲]
مشاهیر
سید محمدکاظم بلبل کابلی، یکی از شاعران، مبلغان و چهره‌های مشهور آیین منقبت‌خوانی در افغانستان است که شعرهای زیادی از او به جا مانده است. امروزه، اشعار بلبل کابلی در مراسم منقبت‌خوانی، خوانده می‌شود.[۱۳]نمونه‌ای از اشعار[۱۴]
| شهر علوم مصطفوی را علی در است | داماد و ابن عم و وصی پیمبر است | |
| غیر از رسول هاشمی و ذات ذوالجلال | کس را وقوف نیست که او را چه مظهر است | |
| من کیستم که مدحت ذات علی کنم | جایی که جبرئیل امینش ثناگر است | |
| از خارجی مپرس ز اوصاف مرتضی | با ناصبی مگو که علی میر منبر است | |
| بوی گلاب کی به مشام جُعل رسد | خفاش را کجا خبر از نور خاور است | |
| گنجینۀ محبت او در دل نبی است | بر قول من گواه خداوند اکبر است | |
| از خادمان اوست به جان جبرئیل و بس | از دوستان مخلص او پورآذر است | |
| روز ازل به آب ولای علی و آل | نشنیده‌ای که طینت آدم مُخمّر است ؟ | |
| الیاس و خضر و حضرت ادریس هر یکی | از یک نگاه نرگس مستش مُعَمّر است | |
| فرّاش آستانۀ قدرش به روزگار | جمشید و کیقباد و فریدون و سنجر است | |
| چندین هزار یوسف مصری بدان جمال | مبهوت نقش صورت زیبای قنبر است | |
| از نگهت نسیم شمیم دو زلف او | کاخ دماغ باغ سعادت معطر است | |
| خورشید پرتوی ز رخ حق‌پرست اوست | کز پرتو رخش همه عالم منور است | |
| در باغ دلبری قد طوبی مثال او | شمشاد ناز پرور و سرو و صنوبر است | |
| دست خداست دست علی دست دست اوست | پس هر تصرُّع که نماند مخیّر است |
پانویس
- ↑ دهخدا، لغتنامه، ذیل واژۀ منقبت، وب‌سایت واژه‌یاب.
- ↑ صادق، «منقبت‌خوانی»، وبلاگ نواهای اخلاصمند.
- ↑ «منقبت‌خوانی در کشوری غیر از افغانستان رایج نیست»، خبرگزاری مهر.
- ↑ «منقبت‌خوانی در کشوری غیر از افغانستان رایج نیست»، خبرگزاری مهر.
- ↑ «منقبت‌خوانی در کشوری غیر از افغانستان رایج نیست»، خبرگزاری مهر.
- ↑ «منقبت‌خوانی در کشوری غیر از افغانستان رایج نیست»، خبرگزاری مهر.
- ↑ «منقبت‌خوانی در کشوری غیر از افغانستان رایج نیست»، خبرگزاری مهر.
- ↑ «منقبت‌خوانی در کشوری غیر از افغانستان رایج نیست»، خبرگزاری مهر.
- ↑ «منقبت‌خوانی در کشوری غیر از افغانستان رایج نیست»، خبرگزاری مهر.
- ↑ «منقبت‌خوانی در کشوری غیر از افغانستان رایج نیست»، خبرگزاری مهر.
- ↑ «منقبت‌خوانی در بلخاب»، وبلاگ سید اسحاق شجاعی.
- ↑ «منقبت‌خوانی در بلخاب»، وبلاگ سید اسحاق شجاعی.
- ↑ «منقبت‌خوانی در بلخاب»، وبلاگ سید اسحاق شجاعی.
- ↑ سائس، «در مدح حضرت علی»، وبلاگ دیوان بلبل.
منابع
- دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 23 آذر 1401ش.
- سائس، سید مصطفی، «در مدح حضرت علی»، وبلاگ دیوان بلبل، تاریخ درج مطلب:۳۰ دی ۱۳۸۹ش.
- صادق، «منقبت‌خوانی»، وبلاگ نواهای اخلاصمند، تاریخ درج مطلب: 22 اسفند 1395ش.
- «منقبت‌خوانی در بلخاب»، وبلاگ سید اسحاق شجاعی، تاریخ درج مطلب: 8 تیر 1388ش.
- «منقبت‌خوانی در کشوری غیر از افغانستان رایج نیست»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 18 مرداد 1401ش.
- «منقبت‌خوانی؛ ستایش خداوند و معصومین با زبان شعر و آواز ایرانی در شب‌های رمضان»، خبرگزاری شبستان، تاریخ درج مطلب: 25 فروردین 1400ش.