نظام حقوق زن در اسلام (کتاب)

نظام حقوق زن در اسلام (کتاب)؛ کتابی در پاسخ به شبهه‌های واردشده به مسائل زنان در اسلام.
کتاب «نظام حقوق زن در اسلام» مجموعه مقالات منتشرشده از مرتضی مطهری (1298-1358ش) در سال‌هاى 1345-1346ش در مجلۀ «زن روز» تحت عنوان «زن در حقوق اسلامى» است که به بسیاری شبهه‌ها و پرسش‌های عصر حاضر با توجه به آموزه‌های دینی پاسخ گفته است.

مسئله نویسنده

تساوی حقوق زن با مرد از مسائل چالش‌برانگیز در حوزۀ خانواده است؛ این مسئله ابتدا در قرن بیستم و برای اولین بار در اعلامیۀ حقوق بشر پس از جنگ جهانی دوم در سال 1948م از طرف سازمان ملل متحد اعلام شد. پیشگامان این نهضت مدعی بودند که بدون تأمین آزادی و تساوی حقوق زن با مرد، صحبت از حقوق بشر بی‌معنی است، اما این قانون دست‌مایه‌ای شد برای ظلم به زنان و بهره‌کشی سرمایه‌داران از آنان در کارخانه‌ها و مراکز تولیدی؛ چرا که از زن به‌مانند مرد کار می‌کشیدند و زنان موظف به انجام کارهای سخت و مزد اندک بودند. با افزایش تولید بیش از نیاز، سرمایه‌داران از زیبایی و جاذبۀ زن برای تحمیل نیاز بر مصرف‌کننده بهره‌ گرفتند. در این فرآیند، به اسم «آزادی زن» به او ظلم شد و تشابه به‌جای تساوی معنا پیدا کرد و انسان بودن زن موجب فراموش شدن زن بودن او با تمام استعدادها، غرایز، رسالت و فطرتش شد. در این ‌بین، قرآن احیاکنندۀ حقوق زن در پرتو توجه به طبیعت و خلقت او بود.

انگیزۀ نویسنده

در سال 1345ش جریان تغییر قوانین مدنی در مورد حقوق خانوادگی، در سطح مجلات، خصوصاً مجلات زنانه شکل گرفت و به‌دلیل اینکه بسیاری از پیشنهادهای آن بر ضد نصوص مسلم قرآن بود، ناراحتی‌هایی را میان مردم مسلمان ایران به وجود آورد، به همین جهت، یک قاضی دادگستری به نام ابراهیم مهدوی زنجانی، لایحه‌ای در چهل ماده دراین‌باره در مجلۀ «زن روز» چاپ کرد و از خوانندگان خواست تا پیشنهادهای خود را دربارۀ آن بیان کنند. به مرتضی مطهری پیشنهاد شد تا مطالب این مجله را بخواند و اگر نظری دارد، بیان کند. طی مذاکراتی با مجله «زن روز»، بنا بر این شد تا مطالب استاد مطهری و مهدوی زنجانی به‌طور همزمان و در کنار هم در مجله به چاپ برسد و این امر تا شش هفته ادامه یافت تا اینکه مهدوی زنجانی به‌دلیل سکته درگذشت. پس از آن به خواست مخاطبان، استاد مطهری مقالات خود را تحت عنوان کتاب «نظام حقوق زن در اسلام» به چاپ رساند.

محتوای کتاب

این کتاب مشتمل بر یازده بخش است که در هر بخش به سؤالی اساسی در آن موضوع پاسخ داده می‌شود:

بخش اول، خواستگاری و نامزدی: در این بخش ضمن پاسخ به این پرسش که «آیا خواستگاری مرد از زن اهانت به زن محسوب می‌شود؟» به این نکته اشاره می‌کند که خواستگاری مرد از زن یک تدبیر ظریفانه و عاقلانه برای حفظ حیثیت و احترام زن است که ریشه در طبیعت هر دو جنس دارد.

بخش دوم، ازدواج موقت: در این قسمت در پی پاسخ به چرایی حکم ازدواج موقت است. مطهری ضمن بیان تفاوت‌های ازدواج دائم و موقت، به ایرادهای واردشده بر ازدواج موقت می‌پردازد.

بخش سوم، زن و استقلال اجتماعی: در این بخش به این اشکال پرداخته شده که آیا اجازۀ از پدر برای ازدواج دختران می‌تواند استقلال زنان را خدشه‌دار کند؟ مطهری اذن پدر برای دختر دوشیزه را مطلوب می‌داند که از عاطفۀ پدری و درک احساسات مرد نسبت به زن سرچشمه می‌گیرد؛ البته به این نکته هم اشاره می‌کند که اگر مخالفت و عدم اجازۀ پدر، شکل مانع‌تراشی به خود بگیرد، فاقد اعتبار است.

بخش چهارم، اسلام و تجدد زندگی: مطهری در پاسخ به این سؤال که آیا با گذشت زمان و تغییر شرایط باید قوانین گذشته تغییر کند؟ قوانین را دو گونۀ ثابت و متغیر می‌داند که قوانین ثابت برای احتیاج‌های ثابت و قوانین متغییر برای احتیاج‌های متغیر است.

بخش پنجم، مقام انسانی زن از نظر قرآن: در این قسمت به توضیح مقام انسانی زن و اصل مساوات بین انسان‌ها می‌پردازد و بیان می‌کند که اسلام با تساوی حقوق میان زن و مرد مخالف نیست بلکه با تشابه حقوق زن و مرد مخالف است.

بخش ششم، مبانی طبیعی حقوق خانوادگی: در این بخش ضمن تبیین مبانی طبیعی در حقوق خانوادگی، یگانه مرجع صلاحیت‌دار برای شناسایی حقوق واقعی انسان‌ها را کتاب آسمانی (قرآن) می‌داند.

بخش هفتم، تفاوت‌های زن و مرد: در این قسمت به این اشکال پاسخ‌ داده‌ شده که تفاوت میان زن و مرد ناشی از تناسب است یا نقص و کمال! نویسنده معتقد است که تفاوت‌های زن و مرد تناسب است نه نقص و کمال و قانون خلقت خواسته با این تفاوت‌ها میان آنها زندگی مشترک ایجاد کند.

بخش هشتم، مهر و نفقه: نویسنده ضمن بیان تاریخچه‌ای برای مَهر، به بیان دوران «مادرشاهی» و «پدرشاهی» می‌پردازد و در آخر پدید آمدن مهر را نتیجۀ تدبیر ماهرانه‌ای می‌داند که در متن خلقت و آفرینش برای تعدیل روابط زن و مرد و پیوند آنها به‌کار رفته است. در باب نفقه نیز ضمن دفاع از آن، انواع نفقه در فقه اسلامی را توضیح می‌دهد.

بخش نهم، مسئلۀ ارث: در این بخش به این مسئله می‌پردازد که علت دو برابر شدن ارث مردان در اسلام به‌خاطر تکالیف مالی است که بر عهدۀ او گذاشته‌ شده است.

بخش دهم، حق طلاق: نویسنده بر این نکته تأکید می‌کند که هرچند ازدواج، امری مقدس بوده و کانون خانواده ارزشمند است؛ اما در شرایطی که امکان ادامۀ زندگی مشترک وجود ندارد، طلاق جایز است. همچنین بر اساس شرایطی، زن از حق طلاق بهره‌مند است. مطهری در نظر گرفتن حق طلاق برای مرد را ناشی از طبیعت ویژۀ زن و مرد و جایگاه هر یک از ایشان می‌داند.

بخش یازدهم، تعدد زوجات: در بخش نهایی ضمن بیان تاریخچۀ انواع ازدواج‌ها در جاهلیت و مردود دانستن غالب آنها در اسلام، به این نکته اشاره می‌کند که اسلام چندهمسری را محدود کرده و آن‌ را منوط به شروطی دانسته است.

بازتاب نگارش کتاب

پس از نگارش این اثر، کمتر پژوهشی را می‌توان یافت که در مورد مسائل زن و حقوق خانواده بحثی به میان آورده باشد و از این کتاب بهره نگرفته باشد؛ از آن جمله در کتاب‌هایی چون خانواده در اسلام، زن در اسلام (کلیات و مبانی)، درآمدی بر نظام شخصیت زن در اسلام، این کتاب به‌عنوان مرجع، مورد استفاده قرارگرفته است. همچنین در دهه‌های اخیر با گسترش روزافزون فناوری و شتاب تحولات اجتماعی مسائل و شبهه‌های بسیاری در حوزۀ زنان مطرح شده که آرای مطهری در این کتاب منبعی برای رجوع است. در ذیل به مواردی از آنها اشاره می‌شود:

• در پژوهشی دیدگاه مطهری در خصوص تعدد زوجات با اندیشۀ علامه طباطبایی مقایسه شده است؛ مطهری معتقد است که فلسفۀ این امر مشکلات اجتماعی چون فزونی تعداد زنان آمادۀ ازدواج در مقایسه با مردان است. او در واقع تعدد زوجات را حقی برای زن و تکلیفی بر مرد بیان می‌دارد درحالی که طباطبایی آن را حق مرد می‌داند و علت تشریع چنین حکمی را به‌دلیل طبیعت چندهمسری مرد بیان می‌کند.
• در مقاله‌ای دیگر مسئلۀ زن مسلمان در وضعیت مدرن مورد ارزیابی قرارگرفته و دو دیدگاه مطهری در فقه سیاسی شیعه و فاطمه مرنیسی از منظر فمینیست اسلامی مورد مقایسه قرار گرفته است.
• در پژوهشی آرای سیمون دوبووار (1908-1986م) با آثار مطهری، به‌ویژه «نظام حقوق زن در اسلام» تطبیق شده است و امتیازات این کتاب را بر دیدگاه‌های دوبووار و اندیشه‌های فمینیستی نشان داده است.
• در اثری دیگر اندیشۀ مطهری در خصوص مادری زن در تقابل با فمینیسم مطرح‌شده است، مطهری تصویری متفاوت و متعالی از مادری ارائه می‌دهد در حالی که به عقیدۀ فمینیست‌ها مادری زن در سطح فردی ازخودبیگانگی و در سطح اجتماعی فرودستی زنان را به دنبال دارد.

نقد و مقایسۀ کتاب

برخی آرای شهید مطهری در کتاب «نظام حقوق زن در اسلام» مورد نقد قرار گرفته است، مسائلی چون عدالت و حقوق طبیعی افراد، رابطۀ اجتماع و فلسفه، سعادت زن و مرد، رتبه و حقوق زن و مرد، ازدواج دائم و موقت، معنای تساوی و تشابه که در ذیل به موردی از آن اشاره می‌شود: مطهری معتقد است که میان زن و مرد نسبت تساوی برقرار است نه تشابه. نکونام به این تعریف دو اشکال وارد کرده است اول اینکه معتقد است مطهری مراد از تساوی را مشخص نکرده است، درحالی‌که می‌توان آن را به دو صورت معنا کرد؛ اینکه بگوییم خدا چیزی از مرد و زن کم نگذاشته و به هرکس هرچه متناسبش بوده داده است و یا اینکه بگوییم خداوند زن و مرد را در یک اندازه قرار داده است و حقوق لازم آن را خواه زن باشد یا مرد به تناسب خود او داده است اما این‌طور نیست که همه را با اندازه‌ای یک‌سان آفریده باشد. مرد در رتبه نخست و زن در رتبه دوم است؛ بنابراین از دیدگاه فلسفی دو وجود متساوی نداریم؛ همان‌طوری که هیچ یک از افراد زنان و افراد مردان با هم متساوی نیستند؛ گرچه همه انسان هستند. اشکال دوم اما به عدم لزوم چنین تقسیم‌بندی است چرا که طرح بحث‌های حقوقی بدون تأملات فلسفی خود عامل گمراهی است.

منابع

• «آرشیو نقد نظام حقوق زن در اسلام»، وب‌سایت آیت‌الله محمدرضا نکونام، تاریخ بازدید: 18 مهر 1401ش.
• افضلی، مرضیه، انتظاری، علی، «جایگاه مادری از منظر شهید مطهری در مقایسه با فمینیسم»، مطالعات راهبردی بسیج، شمارۀ 86، 1399ش.
• بستان (نجفی)، حسین، خانواده در اسلام، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1398ش.
• توانا، محمدعلی، کامکاری، محمد، میرزایی زادۀ کوهپایه، محمدامین، «مقایسۀ حقوق زن مسلمان از دیدگاه مرتضی مطهری و فاطمه مرنیسی»، نظریه‌های اجتماعی متفکران مسلمان، سال هفتم، شمارۀ 2، 1396ش.
• خان‌محمدی، کریم، غازی اصفهانی، مریم، «بررسی تطبیقی قدرت در اندیشۀ فمینیستی و رویکرد اسلامی (بر اساس دیدگاه‌های سیمون دوبووار و شهید مطهری)»، فصلنامۀ اسلام و مطالعات اجتماعی، سال نهم، شمارۀ 4، 1401ش.
• زیبایی نژاد، محمدرضا، سبحانی، محمدتقی، درآمدی بر نظام شخصیت زن در اسلام، قم، هاجر، 1391ش.
• علاسوند، فریبا، زن در اسلام، قم، هاجر، 1398ش.
• هادیان رسنانی، الهه، «مقایسه دیدگاه شهید مطهری و علامه طباطبایی در مورد فلسفه و شرایط تعدد زوجات»، پژوهش‌های قرآنی، شمارۀ 4، 1398ش.
• مطهری، مرتضی، نظام حقوق زن در اسلام، تهران، صدرا، 1390ش.