نقش تربیتی همسالان

نقش تربیتی همسالان؛ اثرگذاری همسالان در شکل‌گیری باورها، نگرش‌ها، ارزش‌ها و رفتار افراد.

نقش تربیتی همسالان، از منظر جامعه‌شناختی، ناظر به نقش افراد هم‌سال، در جامعه‌پذیری و انتقال ارزش‌های گوناگون یک جامعه، به افراد است. از این منظر، همسالان نقش اساسی در شکل‌دهی باورها، نگرش‌ها، ارزش‌ها و رفتار انسان‌ها دارند. بر اساس آموزه‌های اسلام نیز همسالان در صلاح و فساد فردی و اجتماعی افراد اثرگذار هستند.

مفهوم‌شناسی

همسالان به‌ افرادی می‌گویند که از لحاظ سن و سال در یک سطح بوده و به یک اندازه عمر کرده باشند. نقش همسالان به‌معنای اثرگذاری تربیتی آنها بر باورها، گرایش‌ها، ارزش‌ها و رفتار یکدیگر است.

نقش‌ و اهمیت همسالان

همسالان، نقش مهمی در تربیت اخلاقی، خانوادگی، اجتماعی، سیاسی و دینی افراد یکدیگر دارند. رعایت قوانین، آدب و رسوم اجتماعی، نحوۀ لباس پوشیدن، آرایش، حرف زدن، راه رفتن، عضویت در گروه‌های سیاسی، فرهنگی، دینی و اجتماعی ازجمله نقش‌های تربیتی همسالان است. انتخاب رشتۀ تحصیلی، مهارت‌های اجتماعی، شغل و محل زندگی از جمله موارد است که همسالان نقش عمده‌ای در گزینش آنها دارند. شناخت استعدادها، توانایی‌ها، نقاط قوت و ضعف، شکل‌گیری عادت‌های خوب و بد، رفتارهای بهنجار و نابهنجار اجتماعی، استقلال‌طلبی، قدرت استدلال، مهارت کلامی و طرز تعامل با افراد مختلف در جامعه، از دیگر اموری است که همسالان نقش اساسی در ایجاد و تقویت آنها دارند.

حوزه‌های اثرگذاری

اخلاقی

همسالان، در هدایت فرد به‌سمت هنجارها و ناهنجاری‌های اخلاقی و اعتقادی نقش اساسی دارد؛ چه‌بسا افراد دین‌دار که به‌سبب رفاقت و هم‌نشینی با همسالان خود در محله، محیط کار، مدارس و یا دیگر عرصه‌های اجتماعی، دیانت و تقید دینی خود را از دست می‌دهند و به مفاسد اخلاقی رو می‌آورند. یادگیری نحوۀ ابراز و کنترل احساسات و عواطف فردی و اجتماعی و طرز برخورد با هنجارهای اخلاقی از دیگر اموری است که همسالان نقش مهمی در نهادینه کردن آنها دارند.

سیاسی

گروه‌های همسال برای خود قوانین و مقرراتی دارند که رهبری و هدایت آن به دست افراد بااستعداد، باتجربه و جدی در گروه است و دیگران باید از او پیروی کنند. افراد از طریق عضویت در گروه‌های همسال، با رعایت مقررات گروه، اطاعت و پیروی از مافوق، کم‌کم با فعالیت‌های گروهی و مسئولیت‌پذیری در آن آشنا می‌شوند و زمینه برای عضویت و فعالیت در گروه‌های سیاسی و فرهنگی فراهم می‌شود.

اجتماعی

داشتن روابط خوب و پذیرفتن فرد توسط همسالان در جامعه‌پذیری، اعتمادبه‌نفس جمعی، انتقادپذیری و پرهیز از خودبینی شخصی مؤثر است. افرادی که با همسالان خود ارتباط خوبی ندارند، یا از سوی آنها طرد می‌شوند، افراد بزهکار، پرخاشگر، منزوی، افسرده و خجالتی هستند که در روابط اجتماعی با دیگران دچار چالش می‌شوند. رفتارهای جامعه‌پسند، اجتناب از تجاوز به قلمرو و حریم دیگران، سخاوت، کمک به ‌دیگران، همکاری و مشارکت‌های اجتماعی از دیگر موارد تأثیرگذاری همسالان بر فرد است.

دینی

همسالان در تربیت دینی و باورهای اعتقادی و شکل‌دهی رفتارهای دینی همدیگر نقش اساسی دارد. آنها از طریق اطلاعات دینی که در اختیار فرد قرار می‌دهند، همچنین تقویت و یا رد باورهای دینی فرد بر نگرش دینی او، تأثیر می‌گذارند.

اقتصادی

همسالان از طریق ارائۀ اطلاعات دربارۀ شغل‌ها و حرفه‌های موجود در جامعه، در انتخاب شغل و حرفۀ مناسب به همدیگر کمک می‌کنند، آنها بر اساس تجربه یا اطلاعاتی که دربارۀ شغل‌ها دارند، در انتخاب شغل و فعالیت‌های اقتصادی افراد نقش مهمی را ایفا می‌کنند.

روش‌های ایفای نقش

الگودهی

فرد با دیدن رفتار، گفتار، طرز لباس پوشیدن و نوع آرایش همسالان خود، از آنها در رفتار، گفتار، نوع پوشش و آرایش تقلید می‌کند. به باور کارشناسان تربیتی و روان‌شناسی دیدن رفتار دوستانه یا پرخاشگرانۀ همسالان بر روح و روان فرد اثر می‌گذارد. او، برای هماهنگ کردن خود با همسالان، چنین رفتاری را از آنها یاد می‌گیرد و تقلید می‌کند.

تقویت یا تنبیه

به باور روان‌شناسان تربیتی، همسالان با تقویت رفتار فرد یا تنبیه او، نقش مهمی بر تثبیت یا تغییر رفتار فرد دارد؛ زیرا همسالان رفتاری را که از فرد صادر می‌شود، ارزیابی می‌کنند. آنها با بازخوردی که نشان می‌دهند رفتار، گفتار، اخلاق، نگرش، باور و اعتقاد فرد را یا تقویت و یا رد می‌کنند. اگر همسالان آن را تقویت کنند، در فرد تثبیت می‌شود و اگر تأیید نکنند و او را مسخره یا سرزنش کنند، شخص رفتار، نگرش و باورهای خود را تغییر می‌دهد و رفتار، نگرش و باورهای موردپسند همسالان را جایگزین می‌کند.

نقش تربیتی همسالان از نگاه اسلام

نوجوانان بیشتر اوقات خود را با دوستانی هم‌سن‌وسال خود سپری می‌کنند. تأثیرات مثبت و منفی دوستان همسال بر یکدیگر در روایات اسلامی مورد توجه بوده است. پیامبر اکرم شخصیت، رفتار، باور و نگرش هر فرد را متأثر از شخصیت و نگرش رفیق او دانسته است و بر دقت در گزینش دوست تأکید کرده است. از نگاه اسلام، خوش‌بختی و بدبختی فرد در دنیا و آخرت درگرو انتخاب رفیقی دانسته شده که آن را برگزیده است.

نقش تربیتی همسالان در ادبیات

در ادبیات و اشعار فارسی، به اثرگذاری و نقش تربیتی دوستان هم‌سن‌وسال توجه شده است. به‌عنوان مثال سعدی می‌گوید:

با بدان یار گشت همسر لوط

خاندان نبوتش گم شد

سنایی می‌سراید:

منشین با بدان که صحبت بد

گر چه پاکی ترا پلید کند

مولانا می‌گوید:

مار بد جانی ستاند از سلیم

یار بد آرد سوی نار مقیم

منابع

• بیابان‌گرد، اسماعیل، «نقش‌همسالان در رشد کودکان از منظر روان‌شناسی‌تربیتی»، نشریۀ پیوند، 321، 322 و 1385ش.
• حسینی‌نیا، اقبال، «بررسی عوامل تأثیرگذار بر تربیت دینی»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: 31 خرداد 1402ش.
• خالقی، رحمت‌الله، «نقش گروه همسن یا همسالان در پرورش اخلاقی کودکان و نوجوانان»، نشریۀ پیوند، شمارۀ 24، 1360ش.
• داوودی، محمد، نقش‌معلم در تربیت دینی، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1385ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب تاریخ بازدید: 31 خرداد 1402ش.
• سعدی، گلستان، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 31 خرداد1402ش.
• سنایی، دیوان اشعار، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 31 خرداد1402ش.
• «عناصر مؤثر در تصمیم‌گیری برای انتخاب شغل»، وب‌سایت مسیر ایرانی، تاریخ بازدید: 1تیر1402ش.
• مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسۀ الوفاء، چاپ دوم، 1403ق.
• مولانا، مثنوی معنوی، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 31 خرداد1402ش.
• «نـقش‌ گروه همسالان در شخصیت فرد»، وب‌سایت فرزند پرتال، تاریخ بازدید: 31 خرداد 1402ش.
• نوری، حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، مؤسسۀ آل‌البیت، چاپ اول، 1408ق.