نقش تربیتی پدر
نقش تربیتی پدر؛ وظایف و مسئولیت‌های تعریف‌شده برای جایگاه پدری در خانواده.
نقش تربیتی پدر، در زمان تولد کودک ناچیز و سپس در دوران بلوغ قابل توجه می‌شود. پدر عنصر قدرت و اقتدار در ضمیر فرزندان است؛ به‌گونه‌ای که الگویی بی‌مثال برای رشد و بالندگی پسران و معیاری مناسب از همسری آرمانی در ذهن دختران است. شخصیت فرزند بدون حضور و نقش تربیتی پدر دچار اخلال می‌شود.
مفهوم‌شناسی
تربیت در لغت به‌معنای پروردن و ادب و اخلاق به کسی آموختن[۱] و در اصطلاح، شکوفایی استعدادها و به تکامل رساندن فرد و مراقبت و سیر دادن او به سوی کمال است.[۲] هر یک از پدر و مادر در تربیت کودک نقش خاصی دارد. گاهی حوزۀ تربیتی پدر به تأمین مخارج و مدیریت خانه محدود می‌شود؛[۳] درحالی که طبق نظر کارشناسان، نقش پدر اهمیتی همانند نقش مادر و از برخی جهات مهم‌تر از آن دانسته شده است.[۴]
اهمیت نقش پدر در تربیت فرزندان
کارشناسان معتقدند، شخصیت، تحصیلات، شغل، نگرش و سطح درآمد پدران از جمله عواملی است که کودکان در آینده از آن تأثیر می‌گیرند.[۵] تربیت فعالانۀ پدر، موجب تکامل شخصیت کودک، ایجاد عزت‌نفس، سلامت و امنیت روانی، دوری از استرس در آینده، توانایی حل مشکلات و دوری از آسیب‌های اجتماعی در بزرگ‌سالی می‌شود.[۶]
نقش پدر در مقایسه با نقش مادر
مهم‌ترین مؤلفۀ پرورشی مادر، محبت و در مورد پدر اقتدار او است؛ نظام تربیتی و شخصیتی کودک در ایجاد تعادل میان محبت مادرانه و اقتدار پدرانه شکل می‌گیرد. در سال‌های اول بعد از تولد فرزند، نقش عاطفی مادر پررنگ و نقش پدر اندک است. اما با افزایش سن کودک، نقش پدر نیز فزونی یافته و در هفت سالگی نقش هر دو به یک میزان می‌شود و پس از آن نقش مقتدرانۀ پدر مورد توجه کودک قرار می‌گیرد. [۷]
نقش پدر در تربیت فرزندان
پدر از زمان انتخاب همسر، نخسین گام را در تربیت فرزندان برمی‌دارد و این کار 21 سال پس از تولد کودک ادامه می‌یابد.[۸] توجه به آموزش فرزندان، شناخت وظایف، راه‌های برقراری ارتباط و روش حل مسئله بیشتر بر عهده پدر است.[۹]
پیش از تولد فرزند
پدر در دوران بارداری مادر، می‌تواند به‌طور مستقیم و غیرمستقیم در تربیت فرزند دخیل باشد. روش مستقیم آن است که پدر کودک را لمس کرده و با او صحبت کند؛ محققان بر این باورند که کودک صدای پدر را در دوران جنینی بهتر از صدای مادر درک می‌کند و بعدها منجر به افزایش صمیمیت بین آنان می‌شود. در روش غیرمستقیم نیز پدر با مراقبت از مادر و تأمین آرامش او، موجب تولد فرزندی آرام و سالم خواهد بود.[۱۰]
پس از تولد فرزند
پدر از همان لحظه‌های ابتدایی تولد کودک، با حرف‌زدن و در کنار مادر بودن نقش خود را ایفا می‌کند. برای برقراری نقش عاطفی و انس میان پدر و فرزند، لازم است پدر اهتمام ویژه به در آغوش گرفتن فرزند، از اوایل تولد داشته باشد تا نوزاد علاوه بر مادر، پدر را نیز مأمنی امن بیابد.[۱۱] از بازۀ سنی 18 تا 24 ماهه، نقش پدر به تدریج پررنگ می‌شود و با برقراری ارتباط بهینه با کودک هم موجب استقلال فردی کودک می‌شود و هم با حمایت از مادر، به‌صورت غیرمستقیم در تربیت فرزند مشارکت می‌کند.[۱۲] نقش پدر در سنین سه تا چهار و به خصوص پس از شش سالگی فوق‌العاده اهمیت می‌یابد.[۱۳]
وظایف پدری
پدر وظایفی از جمله؛ مدیریت خانواده، پذیرش کودک و احترام به او، تقویت اعتمادبه‌نفس، دورکردن خطرهای جسمی و اخلاقی از فرزندان، جایگاه امن‌بودن در مواقع خطر، ایجاد روحیۀ مقاومت در برابر سختی‌ها و هموار کردن راه زندگی آنان را دارد. وظایف و نقش پدری، در قالب نقش‌های فرهنگی، مذهبی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی نیز می‌گنجد[۱۴] و عبارت است از:
- فرهنگی: مشاوره فرزندان و گسترش افق دید آنان، آموزش روش‌های درست و منطقی فکر‌کردن، آموختن ادب، شناساندن رسوم، طرح مباحث علمی در خانه و ارتقای اطلاعات فرزندان و تشویق به فراگیری علم،[۱۵] تنظیم حُسن روابط اعضای خانواده با یکدیگر، اقوام و دوستان، تنظیم اوقات و جلوگیری از افراط و تفریط در پرداختن به بازی و درس؛[۱۶]
- اجتماعی: آموختن مهارت‌های اجتماعی،[۱۷] آموزش قوانین حاکم بر جامعه؛
- مذهبی: تعالی‌بخشی روح و نفس فرزندان، القای تعالیم دینی، آموختن احکام، نماز و قرآن، ایجاد پایه‌های عمل به فرائض دینی از خردسالی، عرضۀ عقاید و افکار مذهبی خود؛
- اقتصادی: آگاهی‌‌دادن دربارۀ ارزش کار، آشنایی با حرفه‌ها، تشویق فرزندان به فراگیری فنون و آموزش حرفۀ خود، آشنایی فرزندان با انفاق و صدقه‌دادن؛
- سیاسی: آموزش حدود آزادی، جهان‌بینی، دوستی انسان‌ها، مددکاری، آموزش فنون رزمی، تبیین جایگاه حکومت و ضرورت آن، تبیین نقش فرزندان در جامعۀ انسانی.[۱۸]
نقش پدر در تربیت فرزند پسر
از دید روانشناسان پسران سه تا شش ساله، پدر خود را الگویی تام می‌دانند.[۱۹] برای رشد و تکامل جنسیتی فرزند پسر و نهادینه شدن هویت مردانه در او، حضور پدر همراه با نقش تربیتی مؤثر او می‌تواند فرزندان پسر را با مردانگی به‌معنای مسئولیت‌پذیری، قاطعیت، مثبت‌بودن و توانایی حل مسائل در شرایط سخت، آشنا کند.[۲۰] پسر از پدر، چگونه همسر و پدر بودن در آینده را نیز می‌آموزد.[۲۱] پدری که در عین آگاهی به وظایف مردانگی، پرورش‌دهندۀ توانمندی است و محبت به فرزندان و تشویق آنان را نیز به بهترین شکل انجام می‌دهد، مؤثرترین الگو برای پسر است.[۲۲]
نقش پدر در تربیت فرزند دختر
نوع رابطۀ پدر با دختر، تأثیر قابل‌توجهی در انتخاب درست برای برقراری رابطۀ عاطفی و ازدواج دارد؛ زیرا پدر است که تصویر مرد ایده‌آل در ذهن دختر را تا حد زیادی می‌سازد. نتایج تحقیقات نشان داده، پدری که با خشونت و بدون محبت با دختر رفتار می‌کند، او را بیشتر به سمت روابط عاطفی پرخطر متمایل می‌کند.[۲۳] در آموزه‌های اسلامی، پدران به حمایت و جانبداری از دختران و به توجه و محبت بیشتر به آنان سفارش شده‌اند؛ به‌گونه‌ای که تأکید شده، پدر هدیه را نخست به فرزند دختر بدهد و یا در صورت خطا، به تذکر‌دادن اکتفا کند. مسئولیتی که پدر در تربیت دختر دارد، عبارت است از:
- تمجید از رفتار، ادب و متانت دختر؛
- پرورش او با دید آینده‌نگرانه و هدایت او برای کسب شایستگی در امور خانوادگی؛
- مشاور فکری، رفع کاستی‌ها و جهت‌دهی استعدادها؛
- نادیده‌گرفتن خطا و بخشیدن او و جلوگیری از اشک ریختن او؛
- محبت ورزیدن و اشباع او در این زمینه (تا نیازی به محبت غیر نداشته باشد)؛
- رشد روانی دختر، بالا آوردن سطح عقل و ایجاد تعادل بین احساسات؛
- جلوگیری از تمایل دختر به پوشش و رفتار مردانه.[۲۴]
نقش پدر در تربیت فرزند از دیدگاه اسلام
از نظر اسلام، پدر سرپرست دینی و معنوی و تعیین‌گر نوع رفتارها و هنجارهای حاکم بر خانه و خانواده است.[۲۵] مؤلفه‌های نقش تربیتی پدر از دیدگاه اسلام عبارت است از: محبت به فرزندان، احترام به مادر، احترام به فرزندان، بازی با فرزند، الگودهی مثبت، آموزش‌های دینی، آموزش‌های عمومی، آموختن ادب، کمک به شکل‌دهی هویت فردی و اجتماعی، آموزش روابط اجتماعی، انتخاب دوست، تربیت شغلی و وظایف مالی.[۲۶]
از میان این مؤلفه‌ها محبت و تکریم کودک، احترام به مادر، الگودهی مثبت و تأمین مالی (برای رفع نیازهای جسمی کودک)، مربوط به همۀ دوره‌های تربیتی دانسته شده است. اما در سایر نقش‌ها، وظایف پدر به‌صورت زمان‌بندی‌شده در سه بازۀ رشد و تربیت کودک متفاوت می‌شود. از تولد تا هفت‌سالگی، وظیفۀ پدر؛ بازی‌کردن و فراهم‌سازی شرایط آن و آموزش غیرمستقیم در قالب داستان، بازی و مسابقه دانسته شده است. در بازۀ سنی 7 تا 14 سال؛ پدر به آموختن ادب و تعلیم اعتقادی یا عمومی فرزند و هر آنچه که برای آینده لازم است بداند، اشتغال دارد. در بازۀ سنی 14 تا 21 سال که شامل مرحلۀ بلوغ و نوجوانی است؛ نقش تربیتی پدر بسیار مهم تلقی شده است و از جمله وظایف او؛ شکل‌دهی شخصیت فردی و اجتماعی، فراهم کردن زمینه‌های شغلی، مسئولیت‌سپاری و مشورت‌کردن با فرزند و در نهایت فراهم‌کردن زمینه ازدواج او گفته شده است.[۲۷] پس از طی این سه بازۀ سنی و تربیت مؤثر پدر، طبق حدیثی از پیامبر فرزند به حال خود رها می‌شود.[۲۸]
آیات و روایات در مورد نقش تربیتی پدر
در حدیثی از پیامبر وظیفه پدر، سرپرستی خانواده دانسته شده است که به‌دلیل این مسئولیت مورد پرسش قرار خواهد گرفت.[۲۹] امام سجاد نیز حق فرزند بر پدر را کمک به اطاعت از خدا، محبت به خدا و فراهم کردن زمینۀ ایمان و پاکی فرزند دانسته است.[۳۰] در قرآن نیز آمده که پدر وظیفۀ حفظ خانواده از آتش جهنم را بر عهده دارد.[۳۱]
آسیب‌های عدم ایفای نقش پدری
عدم حضور فیزیکی پدر در خانه یا عدم مشارکت فعال او در تربیت فرزندان، سبب آسیب‌های روانی در هر یک از نقش‌های اخلاقی و جنسیتی فرزندان می‌شود. از جمله این آسیب‌ها؛ پرخاشگری، عدم حرف‌شنوی، افسردگی و شخصیت ضد اجتماعی فرزند است.[۳۲]
نقش تربیتی پدر در ادبیات
نقش تربیتی پدر از زبان شاعران نیز در ادبیات فارسی مورد توجه قرار گرفته است؛
پروین اعتصامی این چنین سروده است:[۳۳]
| ای پدر پیر ز چین آمدم | از بلد شک به یقین آمدم |
حزین لاهیجی نیز در این باره چنین می‌سراید:[۳۴]
| پدر از آن می‌ستاید دلم | که فیضش رسانید تا منزلم |
پانویس
- ↑ عمید، فرهنگ فارسی، ذیل واژۀ «تربیت».
- ↑ کیان، «بررسی و تبیین ابعاد تربیت کودک در نظام خانواده از دیدگاه اسلام»، 1394ش، ص11.
- ↑ اخوی، «نقش پدر در تربیت فرزند»، 1388ش، ص118.
- ↑ قائمی، نقش پدر در تربیت، 1375ش، ص41.
- ↑ هاشمی، «پدرم مقتدر باش»، روزنامۀ ایران، 1385ش، ص16.
- ↑ بخشی، «نقش پدر در تربیت فرزند»، روزنامۀ ایران، 1393ش، ص25.
- ↑ مصدقی نیک، «رابطۀ پدر و کودک»، 1371ش، ص78-79.
- ↑ قائمی، نقش پدر در تربیت، 1375ش، ص79.
- ↑ ویسی، آسیب‌شناسی خانواده و راه‌های پیشگیری از آن، بی‌تا، ص52.
- ↑ سیرز، نقش پدر در مراقبت و تربیت کودک،1400ش، ص7-8.
- ↑ سیرز، نقش پدر در مراقبت و تربیت کودک، ش1400ش، ص15-17.
- ↑ گیلدر و دیگران، چه کسی گهواره را تکان خواهد داد؟، 1389ش، ص84.
- ↑ مصدقی نیک، «رابطۀ پدر و کودک»، 1371ش، ص78.
- ↑ قائمی، نقش پدر در تربیت، 1375ش، ص99 و 60-63.
- ↑ ایمانی، «جایگاه و نقش پدر در تربیت فرزندان»، 1389ش، ص18.
- ↑ قائمی، نقش پدر در تربیت، 1375ش، ص60-62.
- ↑ ایمانی، «جایگاه و نقش پدر در تربیت فرزندان»، 1389ش، ص27
- ↑ قائمی، نقش پدر در تربیت، 1375ش، ص107-130.
- ↑ قائمی، نقش پدر در تربیت، 1375ش، ص60-99.
- ↑ سیرز، نقش پدر در مراقبت و تربیت کودک، ش1400ش، ص30-31.
- ↑ هاشمی، «پدرم مقتدر باش»، روزنامۀ ایران، 1385ش، ص16.
- ↑ سیرز، نقش پدر در مراقبت و تربیت کودک، ش1400ش، ص30-31.
- ↑ حیرانی، «نقش پدر در تربیت فرزندان»، 1391ش، ص15.
- ↑ قائمی، نقش پدر در تربیت، 1375ش، ص209-214.
- ↑ قائمی، نقش پدر در تربیت، 1375ش، ص60.
- ↑ همتی و فتحی آشتیانی، «ساخت و تعیین ویژگی‌های روان‌سنجی نقش تربیتی پدر از دیدگاه اسلام»، 1392ش، ص10.
- ↑ همتی و فتحی آشتیانی، «ساخت و تعیین ویژگی‌های روان‌سنجی نقش تربیتی پدر از دیدگاه اسلام»، 1392ش، ص15-17.
- ↑ طبرسی، مکارم‌الاخلاق، 1412ق، ص222.
- ↑ بخاری، صحیح البخاری، ج4، ص298.
- ↑ علی بن حسین، رسالۀ حقوق امام سجاد علیه‌السلام، 1394ش، ص60.
- ↑ سورۀ تحریم، آیۀ 6.
- ↑ مهرجو، «نقش پدر در تربیت کودک»، 1389ش، ص14-15.
- ↑ اعتصامی، دیوان اشعار، مثنوی‌ها، تمثیلات و مقطعات، زاهد خودبین، وب‌سایت گنجور.
- ↑ لاهیجی، دیوان اشعار، مثنویات، صفیر دل، وب‌سایت گنجور.
منابع
- قرآن کریم
- اخوی، اصغر، «نقش پدر در تربیت فرزند»، نشریۀ آفاق مهر، شمارۀ 31، اردیبهشت 1388ش.
- اعتصامی، پروین، دیوان اشعار، مثنوی‌ها، تمثیلات و مقطّعات، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 30 بهمن 1401ش.
- ایمانی، محسن، «جایگاه و نقش پدر در تربیت فرزندان»، مجلۀ پیوند، شمارۀ 369-371، تابستان 1389ش.
- ایمانی، محسن، «جایگاه و نقش پدر در تربیت فرزندان»، مجلۀ پیوند، شمارۀ 368، خرداد 1389ش.
- بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، قاهره، وزارت اوقاف، 1410-1411ق.
- بخشی، حمیلا، «نقش پدر در تربیت فرزند»، روزنامۀ ایران، شمارۀ 5838، تاریخ انتشار: 21 دی 1393ش.
- حیرانی، شبنم، «نقش پدر در تربیت فرزندان»، مجلۀ کودک، پیاپی 85، مرداد 1391ش.
- سیرز، ویلیام، نقش پدر در مراقبت و تربیت کودک، مترجم: شرف‌الدین شرفی، تهران، صابرین، چاپ بیستم، 1400ش.
- طبرسی، فضل بن حسن، مکارم الاخلاق، قم، شریف رضی، چاپ چهارم، 1412ق.
- علی بن حسین، رسالۀ حقوق امام سجاد، مترجم: محمد افشاری، قم، مشهور، 1394ش.
- عمید، حسن، فرهنگ فارسی، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 29 بهمن 1401ش.
- قائمی، علی، نقش پدر در تربیت، تهران، امیری، 1375ش.
- کیان، مریم، «بررسی و تبیین ابعاد تربیت کودک در نظام خانواده از دیدگاه اسلام»، فصلنامۀ علمی-ترویجی اخلاق، سال 5، شمارۀ 18، تابستان 1394ش.
- گیلدر، جرج و دیگران، چه کسی گهواره را تکان خواهد داد؟، مترجم: سمانه مدنی و آزاده وجدانی، قم، دفتر نشر معارف، چاپ اول، 1389ش.
- لاهیجی، حزین، دیوان اشعار، مثنویات، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 30 بهمن 1401ش.
- مصدقی نیک، مجتبی، «رابطۀ پدر و کودک»، مجلۀ رشد معلم، شمارۀ 84، 1371ش.
- مهرجو، پروانه، «نقش پدر در تربیت کودک»، مجلۀ کودک، پیاپی 69، بهمن 1389ش.
- ویسی، غلام‌رضا، آسیب‌شناسی خانواده و راه‌های پیشگیری از آن، تهران، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی نمایندگی ولی‌فقیه مرکز تحقیقات اسلامی، بی‌تا.
- هاشمی، هدی، «پدرم مقتدر باش»، روزنامۀ ایران، شمارۀ 3551، تاریخ انتشار: 28 دی 1385ش.
- همتی، مجید و فتحی آشتیانی، علی، «ساخت و تعیین ویژگی‌های روان‌سنجی نقش تربیتی پدر از دیدگاه اسلام»، فصلنامۀ روانشناسی و دین، سال ششم، شمارۀ سوم، پاییز 1392ش.