همبازی مجازی کودکان

همبازی مجازی کودکان؛ شخصیت‌های مجازی و بازی‌های رایانه‌ای جایگزین دوست حقیقی برای کودکان.

امروزه شخصیت‌های غیر‌حقیقی در فضای مجازی یا بازی‌های آنلاین، همبازی بسیاری از کودکان شده‌اند. گسترش فناوری، سبک زندگی را از سنتی به مدرن، تغییر داده و این دگرگونی، سبب ظهور و افزایش همبازی‌های مجازی و الگوبرداری کودکان از شخصیت‌های مجازی شده است. این پدیده، شکل‌گیری شخصیت فردی و اجتماعی کودکان را با چالش‌هایی روبرو کرده است.

مفهوم‌شناسی

همبازی مجازی به دستگاه رایانه، انواع لوح‌های فشرده و بازی‌های دیجیتالی گفته می‌شود که جایگزین دوست حقیقی کودکان شده است. کودکان در بازی‌های آنلاین با شخصیت‌های غیر‌حقیقی، دوست می‌شوند و در سیر بازی خود با آنها ارتباط برقرار می‌کنند.

تاریخچه بازی‌های رایانه‌ای

بازی‌های رایانه‌ای، برآمده از فرهنگ و تمدن غرب است که امروزه فراتر از یک ابزار سرگرمی، به صنعتی بزرگ در حوزۀ ارتباطات و اطلاعات تبدیل شده است. نخستین بازی رایانه‌ای با نام «اسپیس وار»، داستان یک جنگ سفینه‌ای را بازنمایی می‌کرد که هدف آن، نابودی سفینۀ دشمن بود. در سال ۱۹۷۳‌م، شرکت «اتاری» بازی پونگ را طراحی کرد. با پیشرفت‌هایی که در سخت‌افزار‌ها و نرم‌افزارها صورت گرفت، امروزه بازی‌های آنلاین جایگزین بازی‌ها و همبازی‌های حقیقی کودکان شده‌اند. همبازی مجازی کودک در ایران نیز به‌سرعت رواج یافته است.

عوامل مؤثر بر گرایش کودکان به همبازی مجازی

امروزه بازی‌‏های رایانه‏‌ای به بخش جدایی‌ناپذیری از زندگی کودکان و نوجوانان تبدیل شده‌‌اند. عوامل متعددی در گرایش کودکان به همبازی مجازی مؤثر بوده‌اند که برخی عبارت‌اند از:

1. کوچک‌شدن خانواده‏‌ها و نبود هم‌بازی حقیقی برای کودکان؛
2. افزایش زندگی آپارتمانی و ایجاد محدودیت در فعالیت‏‌ها و جست‌وخیز‌های کودکانه؛
3. تنهایی کودکان و غیبت‏‌های طولانی والدین شاغل؛
4. گرایش آموزش‌‏ها و مهارت‏‌ها به‌سوی آموزش‌‏های الکترونیک و غیر‌حضوری؛
5. دسترسی آسان و ارزان همگان به فناوری‌های نوین.

کارشناسان معتقدند بسیاری از کودکان برای جبران کمبود‌ها در جهان حقیقی به فضای مجازی پناه می‌برند. وضعیت متفاوت جسمی و روانی کودک و نیز وضعیت اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی خانواده‌ها از دیگر عواملی است که سبب بی‌میلی کودکان به بازی با بچه‌های دیگر می‌شود.

انگاره‌های شناختی در بازی‌های مجازی

کودکان در بسیاری از عملکردهای رفتاری، از شخصیت‌های فضای مجازی، الگوبرداری می‌کنند. در محتوای بسیاری از بازی‌های مجازی، به شخصیت‌های برآمده از فرهنگ غربی و آمریکا پرداخته می‌شود. در این بازی‌ها اگر به نمادهای اسلامی مانند مناره‌های مسجد توجه شود معمولا آن‌ها را به‌عنوان کمین‌گاه تک‌تیراندازها، بازنمایی می‌کنند که در ذهن کودک به‌عنوان مکانی نا‌امن و جنگی جای می‌گیرد. سبک زندگی نیز در بسیاری از بازی‌های رایانه‌ای با اثرپذیری از فرهنگ غربی، روایت می‌شود و هویت کودکان را در ارتباط با فرهنگ بومی با چالش روبرو می‌کند.

تأثیر فضای مجازی بر شخصیت کودکان

کارشناسان معتقدند استفاده کودکان از ابزارهای دیجیتال و بازی‌های مجازی، اگر بدون کنترل والدین و به‌صورت نامحدود باشد، موجب می‌شود که کودک از لحاظ شخصیتی درون‌گرا شده و در برقراری ارتباط اجتماعی با دیگران ناتوان باشد. این روحیه انزواطلبی، سرآغازی برای بروز ناهنجاری‌های اجتماعی توسط کودک است. همچنین مأنوس‌شدن کودک با همبازی مجازی، سبب بی‌تحرکی، آسیب‌های جسمانی، پرخاشگری، تنبلی، افت تحصیلی و اختلال در رشد عاطفی او می‌شود. کارشناسان در دوستی‌های مجازی به بروز انواع آسیب‌های فکری، شخصیتی, خانوادگی، اخلاقی و فرهنگی در کودکان، هشدار داده‌اند.

جایگزین‌های همبازی مجازی

به عقیدۀ روانشناسان، وجود یک رابطه صمیمی و همبازی‌شدن والدین با کودکان خود، سبب ایجاد احساس اعتماد و ارزشمندی در کودکان می‌شود. همچنین آنها معتقدند فضای مجازی و بازی‌های آنلاین، جایگزین‏‌ها و اولویت اجباری کودکان هستند. برخی روانشناسان معتقدند والدین نقش مهمی در جایگزینی همبازی مجازی کودکان خود دارند. والدین می‌توانند نقش‌های زیر را ایفا کنند:

1. همبازی‌شدن با کودکان: همبازی‌شدن والدین با کودکان نوعی آموزش مهارت عملی دوستیابی به کودکان است؛ اینکه آنها چگونه می‌توانند شخصیت اجتماعی خود را در بستر جهان واقعی شکل داده و در دنیای حقیقی به پیدا‌کردن همبازی مناسب با شخصیت خود بپردازند.
2. کمک به انتخاب دوست حقیقی: والدین می‌توانند با کنترل روابط کودک با دوستان او، فرزند خود را برای انتخاب همبازی‌ مناسب، به‌صورت غیرمستقیم راهنمایی کنند؛ همبازی در شکل‌گیری الگوهای رفتاری کودک و نوع ارتباط اجتماعی او در آینده، اثرگذار است.
3. آگاهی بخشی به کودک دربارۀ آسیب‌های پیش روی او با همبازی‌های مجازی؛
4. افزایش تفریحات خانوادگی: جایگزین‌کردن تفریحات خانوادگی مانند رفتن به پارک یا ساحل دریا، والیبال بازی‌کردن یا مشارکت کودکان برای تهیه غذا در مناطق گردشگری به‌جای بازی‌ها و تفریحات مجازی، سبب می‌شود که اوقات فراغت کودکان پر شده و نیازی به غرق‌شدن در فضای مجازی و برقراری ارتباط با دوستان مجازی نداشته باشند.

راهکار‌‌های کاهش گرایش کودکان به همبازی مجازی

ایجاد بستر‌های مناسب از طریق آموزش به کودکان جهت گرایش آنها به انتخاب همبازی حقیقی، سبب کاهش گرایش آنها به همبازی مجازی می‌شود. همچنین تقویت مهارت‏‌های ذهنی و جسمی کودکان به وسیلۀ بازی‌ها و همبازی‌های حقیقی، نقش حیاتی در تشویق کودکان برای دور‌شدن از همبازی مجازی دارد. قرار‌گرفتن کودک در فضای حقیقی، سبب افزایش تحرکات بدنی و عضلانی او شده و سلامت جسمانی کودک را به‌دنبال دارد. تقویت مهارت‏‌های اجتماعی و کارِ گروهی در کودکان یکی دیگر از راهکار‌هایی است که با آموزش قواعد کار‌های جمعی و اشتراکی به کودکان، محقق می‌شود و آنها در جامعه با همسالان خود کنار آمده و احساس خوش‌آیندی خواهند داشت. همچنین انجام این کار سبب می‌شود آنها به توانایی‌های حقیقی خود اعتماد کرده و از آنها در جهت رشد فکری و خلاقیت‌های ذهنی خود بهره‌مند شوند.

منابع

• «سبک زندگی در بازی‌های رایانه‌ای»، وب‌سایت بنیاد ملی بازی‌های رایانه‌ای، تاریخ بازدید: 21 اردیبهشت 1402ش.
• عسگری، عشرت، «آسیب‌شناسی فضای مجازی در تعلیم و تربیت کودکان و نوجوانان»، در مجموعه مقالات همایش ملی روانشناسی، تعلیم و تربیت و سبک زندگی، 1398ش.
• «مقاله اثر بازی‌های کامپیوتری بر کودکان و نوجوانان»، وب‌سایت اتراک، تاریخ بازدید: 18 اردیبهشت 1402ش.
• مطهری، محمدرضا، «کودک و همبازی‌هایش»، پیام زن، شماره 148، 1383ش.
• «نقش بازی‌‏های آنلاین درسلامت روان و جامعه‌پذیری کودکان و نوجوانان»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 18 مهر 1398ش.
• «وقتی شخصیت‌های مجازی همبازی کودکان امروزی می شوند»، وب‌سایت تریبون، تاریخ بازدید: 19 اردیبهشت 1402ش.