پوریای ولی
پوریای ولی، پهلوان نامدار و شاعر قرن هفتم و هشتم هجری قمری.
پوریای ولی، پهلوانی است که ایرانیان از او به نیکی یاد می‌کنند و به‌دلیل جوانمردی و بهره‌مندی از فضائل اخلاقی، در فرهنگ ایرانیان از جایگاه والایی برخوردار است و به‌ویژه در میان کشتی‌گیرانِ زورخانه‌ای دارای شهرت و محبوبیت بالایی است.
زادگاه
درباره تاريخ ولادت پوریای ولی اطلاع دقیقی در دسترس نیست. درباره زادگاه او نیز بین مورخین اختلاف‌نظر وجود دارد؛ برخی زادگاه او را شهر خیوۀ (خیوق) خوارزم دانسته‌اند که در ازبکستان امروزی قرار دارد؛[۱] بعضی دیگر نیز، شهر گنجه[۲] و یا سلماس و خوی[۳] را محل تولد او ذکر کرده‌اند. البته از تاريخ وفات او در سال 722ق[۴] روشن می‌شود که پوریای ولی در پایان سده هفتم و آغاز سده هشتم هجری قمری می‌زیسته است.
لقب
«پهلوان محمود خوارزمی» را عموم مردم ایران با نام «پوریای ولی» می‌شناسند.[۵] لقب «پوریا» به‌صورت‌های مختلف در منابع تاریخی ضبط شده است: پوریا[۶]، پریار، بوکیار[۷]، پوکیار[۸]، پکیار[۹]، پوریار[۱۰]. پژوهشگران احتمالات متعددی در معانی این القاب بیان کرده‌اند از جلمه اینکه: «بای» که در زبان ترکی به‌معنای «بزرگ» است، لقب او و «ولی» نام پدر و یا نشانی از جایگاه عرفانی او بوده، یا از این جهت که «ولی»، نام و «بای» (بیک) لقب پدر وی باشد و به همین سبب او را «پورِ بای ولی» نیز نامیده‌اند.[۱۱]
شغل
نقل شده که پوریای ولی در جوانی به شغل پوستین‌دوزی و کلاه‌دوزی مشغول بوده و در اثر مسافرت به شهرهای مختلف ایران، هندوستان و آسیای میانه، به شهرت پهلوانی دست یافته است.[۱۲]
داستان جوانمردی
در منابع تاریخی آورده‌اند که پوریای ولی قبل از شروع مبارزه با یک کشتی‌گیر ضعیف‌تر از خود در هندوستان یا خوارزم، به نیاز شدید او به پیروزی در این مبارزه و نیز استغاثه‌ها و نذر و نیاز مادر برای پیروزی پسرش در این کارزار، آگاه می‌شود. پوریای ولی در مبارزه با آن کشتی‌گیر، از سر جوانمردی و فتوت و به خواست خود شکست می‌خورد. در پی این جوانمردی، دچار تحول روحی شده و درهای معرفت بر او گشوده می‌شود و در زمره اهل طریقت قرار می‌گیرد. همچنین این رویکرد جوانمردانه او را به پهلوانی نامدار در میان مردم تبدیل می‌کند.[۱۳] حکایتِ جوانمردی پوریای ولی، مبنای فکری برخی از صوفیه شد و نام او، به نماد جوانمردی و اخلاص در میان ورزشکاران بدل گردید.[۱۴]
مسلک عرفانی
برخی از محققان با توجه به تحول روحی پوریای ولی و گذر از مرحله پهلوانی به ساحت عرفانی، او را ملامتی دانسته‌اند.[۱۵] برخی از متأخران نیز اندیشه صوفیانه او را ترکیبی از فتوّت و ملامت ذکر کرده‌اند.[۱۶] به باور برخی از پژوهشگران عبور از حماسه پهلوانی به حماسه عرفانی، از ویژگی‌های فرهنگ ایرانی شمرده شده است.[۱۷]
اصول پهلوانی
براساس یافته‌های حاصل از یک متن قدیمی به‌نام طومار افسانه پوریای ولی، تعداد 12 اصل به‌عنوان «اصول پهلوانی پوریای ولی» برای کشتی‌گیران ذکر شده است. از میان این اصول می‌توان به «احترام به پیش‌کسوت (کهنه‌سوار)»، «دروغ نگفتن»، «دشنام ندادن»، «ترک نماز نکردن» و «محبت به مردم» اشاره کرد.[۱۸]
دیوان اشعار
مجموعۀ اشعار پوریای ولی با عنوان «مثنوی کنز الحقایق» گردآوری و به چاپ رسیده است. این اثر دارای 1300 بیت است که در بردارنده‌ی موضوعاتی همچون معانی اسلام و ایمان، شهادت، طهارت، جهاد نفس، عشق و معنای نام حضرت مهدی و صفات آن حضرت و نیز حکایات عرفانی است. علاوه بر این مثنوی، از دو اثر دیگر وی نیز به نام‌های «دیوان پوریای ولی» و «رباعیات پهلوان محمود» یاد شده است.[۱۹]
جایگاه پوریای ولی در ورزش باستانی
در ایران و در جلسات ورزش باستانی از این پهلوان با تجلیل و احترامی نزدیک به تقدیس یاد می‌شود.[۲۰] برخی از پژوهشگران بر این باورند که در زورخانه‌ها، پوریای ولی جایگاهی مشابه «پهلوان رستم» دارد. به‌همین دلیل در زورخانه‌ها، از پوریای ولی به بزرگی نام برده می‌شود و همگی به او اقتدا می‌کنند.[۲۱] از دیدگاه جامعه‌شناسان، وجود شخصیتی همچون پوریای ولی در فرهنگ ایرانیان و محبوبیت داستان فتوت و جوانمردی وی، زمینه‌ساز تبدیل پهلوان حماسی و اسطوره‌ای به پهلوان تاریخی است.[۲۲]
پوریای ولی در شعر و ادب فارسی
رویکرد اخلاقی پهلوان پوریا در یاری‌کردن درماندگان، نام او را در یاد پهلوانان و اشعار زورخانه‌های ایران ماندگار کرده است.[۲۳] نام پهلوان پوریای ولی در داستان‌ها و ادبیات فارسی ایران، با خوشنامی ذکر شده است.[۲۴] همچنین ضرب‌المثل «هرگز نخورد آب زمینی که بلند است» برگرفته از این سروده پوریای ولی است:[۲۵]
| پوریای ولی گفت که صیدم به کمند است | از همت داوود نبی بخت بلند است | |
| افتادگی آموز اگر طالب فیضی | هرگز نخورد آب زمینی که بلند است |
محل دفن
سه مقبره به پوریای ولی منتسب است؛ یکی در خیوه در کشور ازبکستان و دیگری در گیلان و در نزدیکی فومن و صومعه‌سرا و دیگری نیز در شهر خوی واقع شده است. در این میان با توجه به سند موثق به‌دست آمده از عهد صفوی، پهلوان پوریای ولی از اهالی منطقه خوی و سلماس بوده و در نهایت در شهر خوی از دنیا رفته است و احتمالا مقبره منسوب به پوریای ولی در شهر خیوه نیز متعلق به پسر پوریای ولی است. مقبره موجود در فومن نیز در واقع تنها یک مرکز یادبود برای پوریای ولی است که در طی قرون گذشته ساخته شده است. مقبره وی در نزد اهالی شهر خوی به مقبره «پیر ولی» مشهور است.[۲۶]
پانویس
- ↑ قدارُف، «پهلوان محمود پوریای ولی»، ص۱۵۱.
- ↑ مدرس تبریزی، ریحانة الادب، 1369ش، ج۱، ص311.
- ↑ بیضایی، تاریخ ورزش باستانی ایران و زورخانه، 1337ش، ص۳۵۱.
- ↑ آذرنیوش، «پوریای ولی که بود؛ زندگینامه، اتفاقات مهم و علت مرگ»، سایت کجارو، 24 مرداد 1400ش.
- ↑ آذربیگدلی، آتشکده، 1337ش، ص۳۱۹.
- ↑ گازرگاهی، مجالس العشاق، 1375ش، ص۱۳۸.
- ↑ بیضایی، تاریخ ورزش باستانی ایران و زورخانه، 1337ش، ص۱۱۴.
- ↑ کاشفی، فتوت‌نامۀ سلطانی،1350ش، ص۳۰۷.
- ↑ جامی، نفحات‌الانس، 1370ش، ص۵۰۴.
- ↑ هدایت، ریاض‌العارفین، 1344ش، ص۱۹۷.
- ↑ اعتماد‌السلطنه، تاریخ منتظم ناصری، 1363ش، ج۲، ص۶۲۰؛ نفیسی، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، 1344ش، ج۲، ص۷۷۰؛ بیضایی، تاریخ ورزش باستانی ایران و زورخانه، 1337ش، ص۱۱۲.
- ↑ «پوریای ولی کیست و حرم او در کجاست؟»، سایت خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: 22 خرداد 1390ش.
- ↑ گازرگاهی، مجالس‌العشاق، 1375ش، ص۱۳۸-۱۴۰؛ بیضایی، تاریخ ورزش باستانی ایران و زورخانه، 1337ش، ص۱۱۳-۱۱۵.
- ↑ زرین‌کوب، جست‌وجو در تصوف ایران، ۱۳۷۶ش، ص۳۵۲.
- ↑ بدخشی، خلاصة‌المناقب، 1374ش، ص۷۳.
- ↑ زرین‌کوب، جست‌وجو در تصوف ایران، 1376ش، ص۳۵۳.
- ↑ کربن، آیین جوانمردی، 1363ش، ص۶؛ مسکوب، مقدمه‌ای بر رستم و اسفندیار، 1342ش، ص۸۵-۸۶.
- ↑ بیضایی، تاریخ ورزش باستانی ایران و زورخانه، 1337ش، ص۲۶، ۱۱۲، ۳۴۹ به بعد؛ عباسی، تاریخ کشتی ایران، 1374ش، ج ۱، ص۲۶-۴۷؛ انصاف‌پور، تاریخ و فرهنگ زورخانه، 1353ش، ص۵۵- ۶۸.
- ↑ آقا بزرگ تهرانی، الذریعه، 1408ق، ج۹، ص۱۵۹؛ منزوی، فهرست نسخه‌های خطی، 1377ش، ج۹ ، ص۲۰۱۸؛ قدارُف، «پهلوان محمود پوریای ولی»، ص۱۵۱.
- ↑ محجوب، خاکستر هستی، 1378ش، ص۴۰۵.
- ↑ مختاری و صابر، میراث پهلوانی، 1381ش، ص۵۹.
- ↑ مختاری و صابر، میراث پهلوانی، 1381ش، ص۶۷.
- ↑ «پهلوان پوریای ولی»، وب سایت ویستا، تاریخ بازدید: 3 مهر 1400ش.
- ↑ محجوب، خاکستر هستی، 1378ش، ص۴۰۵.
- ↑ ذوالفقاری، فرهنگ بزرگ ضرب‌المثل‌های فارسی، 1388ش، ج۱، ص۷۲۲.
- ↑ عینلو، «پوریای ولی کیست؟»، سایت گردشگری، تاریخ درج مطلب: 10 تیر 1398ش.
منابع
- آذرنیوش، زهرا، «پوریای ولی که بود؛ زندگینامه، اتفاقات مهم و علت مرگ»، سایت کجارو، تاریخ درج مطلب: 24 مرداد 1400ش.
- آقا بزرگ تهرانى، محمدحسن، الذريعة إلى تصانيف الشيعة، قم، اسماعیلیان، 1408ق.
- اعتماد السلطنه، محمدحسن، تاریخ منتظم ناصری، به کوشش محمد اسماعیل رضوانی، تهران، دن‍ی‍ای ک‍ت‍اب، ۱۳۶۳ش.
- انصاف‌پور، غلامرضا، تاریخ و فرهنگ زورخانه، تهران، انتشارات وزارت فرهنگ و هنر مرکز مردم‌شناسی ایران، ۱۳۵۳ش.
- آذر بیگدلی، لطفعلی، آتشکده، به‌کوشش جعفر شهیدی، تهران، چاپ افست، ۱۳۳۷ش.
- بدخشی، نورالدین جعفر، خلاصة المناقب، به‌کوشش اشرف ظفر، اسلام‌آباد، مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، ۱۳۷۴ش.
- بیضایی، حسین، تاریخ ورزش باستانی ایران و زورخانه، تهران، چاپخانه حیدری، ۱۳۳۷ش.
- «پهلوان پوریای ولی»، سایت ویستا، تاریخ بازدید: 3 مهر 1400ش.
- جامی، عبدالرحمان، نفحات‌الانس، به کوشش محمود عابدی، تهران، چاپ محمود عابدی، ۱۳۷۰ش.
- ذوالفقاری، حسن، فرهنگ بزرگ ضرب‌المثل‌های فارسی، تهران، معین، ۱۳۸۸ش.
- زرین‌کوب، عبدالحسین، جست‌وجو در تصوف ایران، تهران، امیرکبیر، ۱۳۷۶ش.
- عباسی، مهدی، تاریخ کشتی ایران، تهران، سپاس، ۱۳۷۴ش.
- قدارُف، رحمان بردی، «پهلوان محمود پوریای ولی»، در فصلنامه نامۀ فرهنگ، شماره 27، پاییز ۱۳۷۶ش.
- کاشفی، حسین، فتوت‌نامۀ سلطانی، تهران، چاپ محمدجعفر محجوب، ۱۳۵۰ش.
- کربن، هانری، آیین جوانمردی، ترجمۀ احسان نراقی، تهران، نشر نو، ۱۳۶۳ش.
- گازرگاهی، امیر کمال‌الدین حسین، مجالس العشاق، تهران، زرین، 1375ش.
- محجوب، محمدجعفر، خاکستر هستی، تهران، انتشارات مروارید، ۱۳۷۸ش.
- مختاری، ابراهیم و هدى صابر، میراث پهلوانی، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۸۱ش.
- مسکوب، شاهرخ، مقدمه‌ای بر رستم و اسفندیار، تهران، امیرکبیر، ۱۳۴۲ش.
- مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانه الادب فی تراجم المعروفین بالکنیه أو اللقب، تهران، کتابفروشی خیام، 1369ش.
- منزوی، احمد، فهرست نسخه‌های خطی، تهران، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، 1377ش.
- نفیسی، سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، تهران، فروغی، ۱۳۴۴ش.
- هدایت، رضاقلی، ریاض العارفین، به کوشش مهرعلی گرکانی، تهران، کتابفروشی محمودی، ۱۳۴۴ش.
- عینلو، رقیه، «پوریای ولی کیست؟»، سایت گردشگری، تاریخ درج مطلب: 10 تیر 1398ش.
- «پوریای ولی کیست و حرم او در کجاست؟»، سایت خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: 22 خرداد 1390ش.