کبوترخانه

کبوترخانه؛ برجی با معماری ویژه برای نگهداری کبوترها.

کبوترخانه یا برج کبوتر، سازه‌هایی برج‌مانند بودند که به‌منظور نگهداری از کبوترها و بیشتر در کشورهای اروپایی و آسیایی ساخته می‌شدند. این سازه‌ها در گذشته، دارای اهمیت اقتصادی، کشاورزی و جنگی بودند و امروزه هم از نظر گردشگری دارای اهمیت هستند.

رابطه انسان و کبوتر

انسان‌ها در طول زندگی خود همیشه به حیوانات، به‌خصوص پرندگان، علاقه زیادی داشته‌اند. از جمله کبوترها نزد انسان‌ها محبوبیت بسیاری داشته‌اند به‌طوری که آنها را نماد صلح و آزادی دانسته‌اند. کبوترهای سفید در هنگام پرواز احساس آزادی را به انسان القا می‌کنند و همیشه در نظر انسان به‌عنوان موجودات پاک و بی‌گناه شناخته شده‌اند. بسیاری از شاعران از کبوتر به‌عنوان نماد پاکی و صلح و عشق یاد کرده‌اند. کبوترها همچنین با خوردن حشرات و جوندگان جمعیت این جانداران را کنترل می‌کردند و همچنین سبب کاهش آسیب به محصولات کشاورزی و جنگل‌ها بوده‌اند. این ویژگی‌ها، انگیزۀ لازم برای ساختن بناهایی به‌نام «کبوترخانه» را در پی داشته است.

معرفی

دهخدا در لغت‌نامه، کبوترخانه را جایی دانسته که برای کبوترهای اهلی می‌سازند. کبوترخانه که به آن کفترخانه، برج کبوتر، ورده و یا برج حمام نیز می‌گویند؛ برج‌هایی بودند که در گذشته برای لانه‌سازی کبوترها و جمع‌آوری مدفوع آن‌ها ساخته می‌شد. از مدفوع کبوترها در کشاورزی، دباغی، چرم‌سازی و ساخت باروت استفاده می‌شد و صاحبان این بناها از فروش مدفوع پرندگان سود زیادی به‌دست می‌آوردند. سودآوری کبوترخانه آن‌قدر زیاد بوده که در زمان شاه‌عباس صفوی در گروه مشاغل دارای مالیات‌های سنگین، قرار گرفته بود. کود حاصل از این پرندگان نسبت به کود دام‌ها، کیفیت بهتری داشته و شرایط نگهداری آنها آسان‌تر و از نظر اقتصادی هم به‌صرفه‌تر بوده است. این سازه‌های کهن از زیباترین شاهکارهای معماری ایرانی شناخته می‌شوند و برای ساخت آنها از دستاوردهای دانش ریاضیات، فیزیک، جانورشناسی، روانشناسی جانوری و آب‌و‌هوا شناسی استفاده شده است.

تاریخچه

گسترش ساخت کبوترخانه‌های ایرانی به‌ویژه در اصفهان، به 400 سال پیش یعنی زمان حکومت شاه‌عباس صفوی بازمی‌گردد؛ اما تحقیقات نشان می‎‌دهد که قدمت برخی کبوترخانه‌ها با معماری ساده‌تر، به 1200 سال قبل می‌رسد. قدمت کبوترخانه‌ها در انگلستان به 800 سال پیش برمی‌گردد. ابن‌بطوطه مراکشی (۷۰۳- ۷۷۹ق) در سفرنامه خود به کبوترخانه‌های اصفهان اشاره کرده و شاردن، جهانگرد فرانسوی که در دوره صفویه به ایران سفرکرده بود، بر عظمت معماری کبوترخانه‌های ایران نسبت به سازه‌های مشابه آن در اروپا تأکید کرده است.

از یادداشت‌های جهانگردان و گردشگران چنین برمی‌آید که در مناطق مرکزی ایران بیش از ۳۰۰۰ کبوترخانه وجود داشته است. در حال حاضر از این تعداد، حدود ۷۰۰ کبوترخانه باقی مانده که 300 مورد از آنها در اصفهان وجود دارد و تنها 70 کبوترخانه ثبت ملی شده است. تنها کبوترخانه‌ای که در حال حاضر کبوترها در آن زندگی می‌کنند کبوترخانه قورتان در ورزنه اصفهان است.

زمانی‌که کودهای شیمیایی وارد بازار شدند کبوترخانه‌ها کم‌کم کارکرد خود را از دست دادند و بسیاری از آنها در طول زمان از بین رفتند.

معماری

کبوترخانه‌ها، سازه‌هایی با ارتفاع 7 تا 15 متر هستند که درون این برج‌ها لانه‌های یک‌اندازه برای زندگی کبوترها می‌ساختند. این ساختمان‌ها به دو ‌صورت استوانه‌ای و مکعبی ساخته می‌شدند و پنجره‌های مشبکی داشتند. اندازه پنجره‌ها طوری طراحی می‌شد‌ که فقط کبوترها می‌توانستند از آنها عبور کنند و به این صورت از شر پرندگان شکاری مانند جغد یا عقاب در امان می‌ماندند. در لبۀ لانه‌ها برجستگی کوچکی می‌ساختند که مانع از افتادن تخم کبوترها به خارج از لانه می‌شد. کبوترخانه‌ها معمولا نزدیک باغ‌ها و مزرعه‌ها ساخته می‌شدند تا کبوترها به غذا دسترسی داشته باشند و در وسط برج‌ها چاهی حفر می‌کردند تا کبوترها از آن، آب بنوشند. مصالحی که برای ساختن برج کبوتر استفاده می‌شد خشت و گِل بود؛ به‌همین دلیل در تابستان‌ها خنک و در زمستان‌ها گرم بودند. صاحبان کبوترخانه‌ها به‌منظور در امان ماندن لانه‌ها از شر آفت‌هایی مثل ساس و کک، از گیاهانی مانند کُندُر و فلفل استفاده می‌کردند. همچنین ارتعاشات بال کبوتران در هنگام پرواز سبب دور شدن حیواناتی مثل مار و موش می‌شد.

دیوارهای این برج‌ها شیب‌دار ساخته می‌شدند تا مدفوع کبوترها مستقیم به داخل حفره بریزد و خشک شود. این برج‌ها سالی یک‌بار برای جمع‌آوری فضولات باز می‌شدند. دیوارهای کبوترخانه‌ها را دو‌جداره می‌ساختند تا داخل ساختمان، گرم باشد. سقف آن به‌صورت گنبدی با چوب های ضرب‌دری شکل ساخته می‌شد تا زمانی که کبوترها دسته‌جمعی پرواز می‌کنند سقف خراب نشود. نوار سفید رنگی از جنس گچ دورتادور دیواره بیرون برج می‌کشیدند که هم کبوترها را جذب می‌کرد و هم به‌خاطر سطح صاف و صیقلی آن مارها و سایر خزندگان نمی‌توانستند به درون کبوترخانه راه پیدا کنند.

این بناها بسته به اندازه‌‌شان بین هزار تا چهل‌هزار کبوتر را در خود جا می‌دادند و سالانه حدود 70 هزار کیلوگرم کود کبوتر از این مکان‌ها جمع‌آوری می‌شد.

پراکندگی

کبوترخانه‌ها فقط در ایران وجود نداشته‌اند بلکه در کشورهای افغانستان، عراق، ترکیه، مصر، انگلستان، فرانسه، اسپانیا و آمریکا نیز دیده شده‌اند. در ایران این سازه‌ها بیش‌تر در مناطق مرکزی به‌خصوص در اصفهان و روستاهای اطراف آن به‌دلیل شرایط آب و هوایی، رونق کشاورزی، لزوم تولید کود انبوه و در دسترس نبودن کود دام در تمام روزهای سال ساخته شده‌اند. البته در شهرهای یزد و آذربایجان و شهرستان خمین در اراک نیز نمونه‌هایی از این سازه‌ها دیده می‌شوند.

معرفی چند کبوترخانه

1. برج کبوتر مرداویج، در جنوب شهر اصفهان قرار گرفته و به‌صورت استوانه‌ای و شبیه گُل طراحی شده است.
2. کبوترخانه میبد، در استان یزد و از معروف‌ترین کبوترخانه‌های ایرانی با چهار هزار لانه است.
3. کبوترخانه‌های وَلاشان؛ حدود چهل برج کبوتر در زمین‌های کشاورزی وَلاشان نزدیک هم ساخته شده‌اند که از لحاظ گردشگری مورد توجه است. وَلاشان در خمینی‌شهر استان اصفهان قرار دارد. برج‌ های ولاشان توسط اداره میراث فرهنگی به ثبت رسمی رسیده است.

منابع

• «آشنایی با کبوترخانه باغ برجی زرین شهر»، وب‌سایت بوم‌گردی، تاریخ بازدید: 16 مهر 1401ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 16 مهر 1401ش.
• «عکس | عجیب‌ترین کافه ایران؛ جایی میان لانه کبوتران | ۱۲ کبوترخانه دیدنی و شاهکار معماری صفویه و قاجار را ببینید.»، همشهری آنلاین، تاریخ درج مطلب: 1 فروردین 1401ش.
• «کبوترخانه؛ اعجاز معماری ایرانی»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 16 مهر 1401ش.
• «کبوترخانه چیست؟ مهم‌ترین کبوترخانه‌ها در ایران و روش ساخت آن‌ها»، وب‌سایت هپی‌پت، تاریخ بازدید: 16 مهر 1401ش.
• «کبوترخانه میبد»، وب‌سایت هتل‌داد، تاریخ بازدید: 16 مهر 1401ش.
• «کبوترخانه‌های ولاشان»، وب‌سایت گردشگری ایران، تاریخ بازدید: 16 مهر 1401ش.
• «کبوتر نماد چیست؟»، وب‌سایت onlysc، تاریخ بازدید: 16 مهر 1401ش.
• کریمی، حمیده، «کبوترخانه؛ خانه‌ ای امن، کارخانه‌ ای پرسود»، وب‌سایت کجارو، تاریخ درج مطلب: 6 دی 1396ش.
• معین، شیوا، «برج کبوتر یا کبوترخانه‌های اصفهان؛ کاربردی و فراموش شده»، وب‌سایت تورگردان، تاریخ درج مطلب: 7 دی 1399ش.