کتاب صوتی

کتاب صوتی، گونۀ نوپدیدی از کتاب با قابلیت شنیداری و تبدیل متن به صدا.

کتاب صوتی، نوعی از کتاب بوده که متن آن به صدا تبدیل شده و قابلیت شنیداری پیدا کرده است. کتاب صوتی در ابتدا برای نابینایان تهیه شده بود، اما به‌تدریج گسترش پیدا کرد و در میان طیف‌های دیگری از جامعه نیز مورد استقبال واقع شد. در ایران نیز این نوع کتاب به‌ویژه پس از دوران کرونا گسترش یافته است و سازمان‌های مختلف به تولید این نوع کتاب روی آورده‌اند.

مفهوم‌شناسی

کتاب صوتی یا کتاب گویا، متن کتاب چاپی است که یک یا چند گوینده آن را می‌خوانند و به‌صورت ضبط‌شده عرضه می‌شود. کتاب صوتی یا به‌صورت نمایش‌نامه خوانده می‌شود یا با موسیقی و جلوه‌های صوتی همراه است. ممکن است نویسنده با صدای خودش کتاب را بخواند و یا گویندگان حرفه‌ای این کار را انجام دهند.

تاریخچه

سابقۀ کتاب‌های صوتی را می‌توان تا سال 1932م ردیابی کرد؛ برای اولین‌بار، انجمن آمریکایی نابینایان، نسخه‌های 15 دقیقه‌ای از داستان‌های محبوب را برای کمک به افراد کم‌بینا طراحی کرد. اختراع حالت‌های شنیداری جدید مانند نوار کاست، سی‌دی، و پخش‌کننده‌های رسانه‌ای قابل حمل امکان داد کتاب‌های صوتی توسعه یابند. از سال 2000م با ظهور دانلود دیجیتال، مهاجرت گسترده‌ای از کتاب‌های فیزیکی به فایل‌های صوتی شکل گرفت و تلفن‌های هوشمند به‌عنوان وسیله‌ای برای دسترسی به رسانه‌های مختلف از جمله کتاب‌های صوتی توسعه یافتند. در ایران از سال 1394ش، چند ناشر که کار آنها تهیه و تولید کتاب بود، کارهای خود را به‌شکل لوح فشرده نشر دادند و تقریباً صد عنوان کتاب گویا با مجوز رسمی وارد بازار کتاب شد.

دست‌رسی به کتاب صوتی

کتاب صوتی از سایت‌های اینترنتی مخصوص کتاب‌های صوتی یا خدمات اشتراک مشتریان خریداری می‌شود و از ابزارهای قابل‌حمل مانند تلفن هوشمند قابل پخش است. بسیاری از مردم در مواقعی به کتاب صوتی گوش می‌دهند که خواندن غیرممکن است یا از نظر زمان در مضیقه هستند. می‌توان هنگام رانندگی، ورزش، آشپزی یا حین انجام کارهای روزمره کتاب صوتی گوش داد. کتاب صوتی، بدون صفحۀ نمایش مخصوص زمان استراحت است که انسان پس از یک‌روز کاری طولانی، چشم‌های خسته خود را می‌بندد.

ابزارهای مورد نیاز کتاب صوتی

تقریباً هر دستگاهی که به اینترنت متصل باشد امکان پخش یک کتاب صوتی را می‌دهد. رایج‌ترین مسیر از طریق تلفن هوشمند و یا رایانه‌ و تبلت‌ است.

انواع کتاب صوتی

کتاب صوتی به دو شکل روخوانی با صدای راوی و یا نمایش‌نامه تولید می‌شود.

دلایل تولید کتاب صوتی

عوامل اقتصادی از جمله ارزان‌تر بودن کتاب صوتی، از دلایل مهم روی‌آوری به از کتاب‌های صوتی است. محبوبیت روزافزون و دست‌رسی آسان به کتاب‌های صوتی و ضرورت حرکت در راستای فن‌آوری و علم روز باعث شده است که تولیدکنندگان کتاب، آثار خود را به‌صورت شنیداری نیز در دسترس افراد قرار دهند.

قیمت کتاب صوتی

قیمت کتاب‌های صوتی که به‌شکل سی‌دی یا کاست تولید می‌شوند بیشتر از نسخۀ چاپی کتاب‌ است؛ اما اگر کتاب‌ صوتی را از اینترنت پیاده کرده و بفروشند کمی به‌صرفه‌تر از نسخه‌ چاپی کتاب دارای جلد سخت است؛ اما باز، نسبت به نسخۀ چاپی با جلد شومیز گران‌تر خواهد بود. کتاب‌های صوتی که در قالب لوح فشرده تهیه می‌شوند طرفداران بیشتری دارند.

مزایای کتاب صوتی

الف) مزایای ملموس

• یادگیری بهتر؛ کتاب صوتی به‌ویژه برای کودکان و نوجوانان که امروزه علاقمند به گوشی موبایل و تبلت هستند وسیلۀ بهتر برای یادگیری است؛ زیرا صدای راوی برای کاراکترها و موقعیت‌های مختلف تغییر می‌کند؛
• قابلیت حمل؛ کتاب صوتی را می‌توان همه‌‌جا با خود داشت و مانند کتاب چاپی چندان نیازی به کیف مخصوص برای حمل ندارد؛
• دسترسی؛ کتاب صوتی را همه‌جا و در هر موقعیت می‌توان گوش داد؛
• حفظ محیط زیست؛ تولید کتاب صوتی مانع قطع‌شدن درختان و تخریب محیط زیست برای تولید کاغذ می‌شود؛
• استفادۀ آسان؛ استفاده از کتاب صوتی برای افراد کم‌بینا یا نابینا و یا کسانی که در خواندن، کند هستند بسیار کارساز است.

ب) مزایای ناملموس

• تجربه‌ای احساسی؛ راویان خوب کتاب‌های صوتی می‌توانند حسی برتر نسبت به مطالعۀ کتاب کاعذی به شنونده القاء کنند؛
• تقویت مهارت‌های زبانی و ادبیات در کودکان؛ کتاب صوتی اثرات تقویتی بر واژگان، روان‌خوانی و ظرایف ادبی در افراد به‌خصوص کودکان و نوجوانان دارد؛
• بهداشت جسمی و روحی؛ بسیاری افراد از کتاب صوتی برای آرامش ذهن و یا داشتن خواب آرام استفاده می‌کنند؛ تحقیقات نشان داده است که با گوش‌دادن به کتاب‌های صوتی، نشانه‌های افسردگی و یا اضطراب و وسواس در افراد مبتلا رو به بهبودی می‌رود.

حق تکثیر

کتاب‌های صوتی در حال‌حاضر، به‌دنبال توسعۀ جایگاه خود در بازار مخاطبان کتاب هستند و روز‌به‌روز به تعداد آنها افزوده می‌شود. ناشران حرفه‌ای به این بازار ورود کرده‌اند و مخاطبان در پی کیفیت خوب هستند. در حالی که برای کتاب‌های دیجیتالی، مفهوم مدیریت حقوق دیجیتال تعریف شده، اما سازوکار کتاب‌های صوتی تفاوت دارد و ناشران کتاب‌ صوتی به این نتیجه رسیده‌اند که از هر فرصتی برای تکثیر کتاب صوتی بهره بگیرند تا مردم بتوانند در موقعیت‌های گوناگون با فلش و دیگر ابزار به این کتاب‌ها گوش دهند. البته در فضاهای مجازی مانند کانال‌های تلگرام، کتاب‌های صوتی به‌شکل غیرقانونی ارائه می‌شوند.

مشکلات تولید کتاب صوتی

ناشران و تولیدکنندگان کتاب‌ صوتی با مشکلات گوناگون روبرو هستند. از جمله، تولیدکنندگان کتاب صوتی از معافیت‌های بیمه‌ای، که برای ناشر کاغذی در نظر گرفته شده، بهره‌مند نیستند. آنها باید مالیات‌هایی را که مشمول ناشران کتاب کاغذی نیست، پرداخت کنند. همچنین در حوزۀ نقد و بررسی‌، کمتر دیده شده که کتاب صوتی مورد نقد و بررسی قرار گیرد که عاملی برای رشد کیفی محسوب می‌شود.

کتاب صوتی در ایران

کتاب صوتی در ایران، اولین‌بار و برای تأمین نیاز نابینایان در سال 1308ش توسط دکتر جواد شوکولات‌خور که خود نیز نابینا بود معرفی شد و به‌دلیل جذابیتی که داشت به‌سرعت با استقبال عموم روبرو شد. ایرانی‌ها پس از کرونا اقبال بیشتری به کتاب‌های صوتی داشته‌اند و این نشانگر تغییر عادت مطالعه مردم است. صنعت نشر ایران نیز که به‌صورت عموم، طبق روال سنتی کار تولید کتاب را ادامه می‌داد، متأثر از همه‌گیری ویروس کرونا تا حدی از این شیوۀ سنتی عدول کرده و فعالیت در حوزه‌های جدید مانند کتاب صوتی را آغاز کرده است.

نمونه کتاب‌های صوتی در حوزه دینی و دفاع مقدس

پایگاه کتاب صوتی ایران‌صدا و ادارۀ کل اسناد و انتشارات بنیاد شهید و امور ایثارگران، تعداد ۲۶ کتاب از انتشارات شاهد را به‌شکل کتاب صوتی تولید کردند. از جمله آن‌ها: «از پله صدای دف می‌آید»، «از نگاه همسران شهید»، «امان مردم»، «به آن چشم‌ها نگاه کن»، «پسران گل‌بانو»، «اردوگاه نهروان»، «پیامبران کوچک»، «تردیدهای مین منور»، «چیزی به پنج عصر نمانده»، «حدیث آرزومندی»، «خانۀ همیشه‌منتظر»، «سایۀ سرو» و «سوت آخر».

منابع

• «جدیدترین‌های کتاب صوتی ایران»، وب‌سایت خبربان، تاریخ بازدید: 19 اردیبهشت 1402ش.
• حق‌دوست، نهال، «کتاب صوتی چیست؟»، وب‌سایت نت‌نوشت، تاریخ بازدید: 7 تیر 1402ش.
• «کتاب صوتی چیست؟»، خبرگزاری صدا و سیما، تاریخ درج مطلب: 3 اردیبهشت 1400ش.
• «کتاب صوتی و مزایای آن برای نویسندگان و صاحبان اثر»، وب‌سایت نارون دانش، تاریخ بازدید: 19 اردیبهشت 1402ش.
• «ظرفیت‌های میلیاردی کتاب گویا در ایران»، خبرگزاری ایبنا، تاریخ درج مطلب: 18 تیر 1398ش.
• «کپی‌برداری، بزرگ‌ترین مانع رشد کتاب‌های صوتی»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 12 آذر 1398ش.
• «20 مزیت کتاب‌های صوتی»، وب‌سایت انتشارات فاطمی، تاریخ بازدید: 17 اردیبهشت 1402ش.
• «4 مزیت گوش‌دادن به کتاب‌های صوتی»، وب‌سایت انتشارات مجید، تاریخ درج مطلب: 24 مرداد 1399ش.
• Getting started with audiobooks: a beginner’s guide, Penguin, posted on November 0v, 2021.
• Timeline: The History of the Audiobook, Listening Books, Posted on May 17, 2016.