کودک پرخطر

کودک پرخطر؛ کودک با اختلال‌های تکاملی و رفتاریِ اثرگذار در سبک زندگی او.

کودک پرخطر، کودکی است که توانایی و امکان انجام اعمال و رفتارهای خطرناک را دارد. این کودکان، حتی در خردسالی نیز آثاری از خطر آسیب رساندن به خود و دیگران را دارند. امروزه این اختلالات از توجه اجتماعی بیشتری برخوردار هستند و متخصصان، توصیه‌های کارآمدی برای کنترل این دسته از کودکان توسط خانواده‌ها، ارائه می‌کنند.

مفهوم‌شناسی

تکامل انسان موضوعی پیچیده بوده و راه رشد هر انسانی در مراحل مختلف زندگی، منحصر به فرد است. از جمله ابعاد تکامل در کودکان که در سبک زندگی آنان و خانواده و اجتماع پیرامون اثرگذار است می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. بُعد ذهنی- شناختی: توانایی یادگیری کودک.
2. بُعد فیزیکی: توانایی کودک در حرکت (کلی و جزئی)، دیدن و شنیدن.
3. بُعد ارتباطی: توانایی کودک در فهم زبان و کاربرد آن در بیان نیازهای خود.
4. بُعد اجتماعی (هیجانی): توانایی ارتباط با دیگران.
5. مهارت‌های روزمرۀ زندگی: توانایی در لباس پوشیدن، غذا خوردن و مراقبت از خود.
6. بُعد معنوی و اخلاقی: توانایی درک ارزش‌هایی همچون صداقت، عدالت، احترام و نیز مفاهیمی همچون نادرستی، احساس مسئولیت و درک نتایج اعمال و رفتار آدمی. برخی از کارشناسان، تکامل معنوی را به‌معنای افزایش توانایی کودک در درک واقعیت‌ها (به‌خصوص واقعیت‌های معنوی) و آثار زیربنایی آن بر افراد و محیط می‌دانند.

امروزه، اختلالات تکاملی در کودکان، از شایع‌ترین مشکلات آنها شناخته شده و افزایش قابل توجهی داشته است. وقوع اختلال در هر یک از موارد مذکور، منجر به قرار گرفتن کودک در گروه پرخطر می‌شود.

ویژگی‌های کودک پرخطر رفتاری

کارشناسان حوزۀ روان‌شناسی و کودک بر این باورند که ویژگی‌های ضداجتماعی کودکان را می‌توان از طریق مصاحبه تشخیص داد. آنها بر این باورند که برخی ویژگی‌های کودکان پرخطر، ریشه در مشاهدات و تجربه‌های پیشین آنها دارد. چنین کودکانی بدون فکر کردن به عواقب کار، دست به اقدام زده و خطراتی را به‌وجود می‌آورند. از جمله ویژگی‌های کودکان پرخطر از نظر رفتاری می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. ویژگی‌های ضداجتماعی؛ این ویژگی‌ها ممکن است در ریسک عوامل خطر در کودکان نقشی پررنگ داشته باشند.
2. ویژگی‌های سادیستی؛ این ویژگی‌ها، در خردسالی ممکن است به‌عنوان هشداری برای پیش‌بینی رفتارهای ناسازگارانه باشد.
3. تکانش‌گری؛ این ویژگی می‌تواند خطر اعمال ضداجتماعی کودکان پرخطر را افزایش دهد.

عوامل تأثیرگذار بر خطرپذیری کودکان

تحقیقات مختلف نشان داده‌اند که کودکان با پیشینه‌های اجتماعی و اقتصادی مختلف، در زمان مواجهه با موقعیت‌های پرخطر، تصمیمات مختلفی را اتخاذ می‌کنند. کارشناسان با توجه به نتایج این تحقیقات عنوان کرده‌اند که خطرپذیری کودکان همواره منعکس‌کنندۀ درک ضعیف یا فقدان خودکنترلی آنها نیست. برخی از کودکان، حتی در شرایط منطقی و به‌صورت منطقی ممکن است خطر را انتخاب کرده و در برخی موارد دیگر از خطر اجتناب کنند. محققان با انجام این آزمایش‌ها ثابت کرده‌اند که کودکانی که در وضعیت اجتماعی- اقتصادی پایین‌تری قرار دارند، ریسک‌پذیری بالاتری داشته و پسران نیز نسبت به دختران تصمیمات خطرناک‌تری را انتخاب می‌کنند.

بسیاری از کودکان، در دوران بلوغ که از جمله دوران‌های پرهیجان و دشوار در زندگی آدمی است، دست به اقداماتی خطرناک می‌زنند. کارشناسان، اصلی‌ترین مؤلفه در شکل‌گیری خطرات این دوران را عوامل روان‌شناختی می‌دانند. از دیگر عوامل تأثیرگذار بر شکل‌گیری رفتارهای پرخطر در این دوره می‌توان به محیط زندگی، فشارهای روانی، محیط خانواده و گروه همسالان اشاره کرد. کارشناسان بر این باورند که به‌منظور پیش‌گیری از این اقدامات پرخطر لازم است تا والدین با دورۀ بلوغ و ویژگی‌های اصلی آن آشنا شوند.

مدیریت رفتاری در کودکان پرخطر

متخصصان، برخی راهکارها را برای کاهش و نیز کنترل رفتارهای پرخطر در کودکان ارائه کرده‌اند؛ مانند:

1. همراهی کردن با بازی نمادین کودکان: کودکان از سنین 3 تا 4 سالگی وارد دنیای بازی‌های نمادین می‌شوند. این بازی‌ها، جایی بین خیال و واقعیت برای کودکان بوده، کودک با اقدام به آنها، توانایی‌ها و ظرفیت‌های خود را بروز داده و هیجانات خود را تخلیه می‌کند. کارشناسان، بر این باورند که والدین باید تا جایی‌که این بازی‌ها خطری را برای کودک به‌دنبال ندارد، با او همراهی کرده و به تخیلات او پر و بال بدهند. همراهی نکردن با کودکان در این نوع بازی‌ها، باعث می‌شود تا در روند رشد کودک اختلال ایجاد شده و به اعتماد به نفس و جسارت او لطمه بخورد. این لطمه‌ها در نهایت به‌وقوع رفتارهای پرخطر در کودکان منجر خواهد شد.
2. اتصال تخیل به واقعیت: کارشناسان معتقدند که والدین به هیچ‌وجه نباید در صورت مطمئن بودن از فضای ایمن بازی کودک، آن را به‌هم بزنند. والدین باید با کودک همراهی کرده و حواس خود را به مرزهای بین تخیل و واقعیت در کودک متمرکز کنند؛ برای مثال، در صورتی‌که کودک از مادر خود می‌خواهد تا با او همراهی کرده و در اتاق او به‌دنبال هیولا بگردند، مادر باید این را همچون یک واقعیت پذیرفته و پس از مدتی، به کودک خود این مفهوم را توضیح دهد که هیولاها در زندگی واقعی حضور نداشته و تنها مفاهیمی تخیلی هستند.
3. تمرکز بر رفتارهایی که بی‌پروایی در خطر را نشان می‌دهند: والدین باید متوجه باشند که فرزند آنها در خطر کردن تا چه اندازه کم‌ریسک یا بی‌پروا عمل می‌کند. کودکان در زمانی‌که رفتارهای پرخطری را انجام می‌دهند، تصمیم به گرفتن بازخورد از والدین خود دارند. برخی از والدین معتقدند که این بی‌پروایی در خطر کردن، نشانۀ باهوش بودن کودک آنها است. این در حالی است که رفتارهای پرخطر در کودکان، تنها نشان‌دهندۀ اختلالات رفتاری در آنها بوده و باید درمان شوند.
4. نوجوان، قهرمان زندگی خود است: در این سنین، کودک به‌شدت قهرمان‌محور شده و تصور می‌کند توانایی انجام هر کاری را دارد. در این صورت، اگر مرزهای بین تخیل و واقعیت برای کودکان روشن نشده باشند، نوجوان ممکن است در تخیلات غوطه‌ور شده و به کودکی پرخطر تبدیل شود.
5. مدل‌سازی رفتاری: ابراز آرامش و خونسردی از طرف والدین و نیز استفاده از روش‌های ساختارمند رفتاری به کودکان پرخطر کمک می‌کند تا اضطراب و تشویش خود را خنثی کنند.
6. صحبت کردن در زمان مناسب: بسیاری از والدین، حتی با کودکان خردسال خود با استفاده از مهارت‌های ارتباطی، سخن می‌گویند. صحبت کردن در زمانی‌که افراد هیجانی نبوده و ایجاد یک محیط سالم و سازنده برای انجام گفت‌وگوی مؤثر، بسیار تأثیرگذار است.
7. پاداش دادن به رفتارهای خوب: این شیوۀ رفتاری، به کودکان انگیزه می‌دهد تا از فوران انفجاری خشم‌های خود پیش‌گیری کنند.
8. در ارتباط بودن با متخصصان: مشاوره کودک یا متخصص مربوطه در این حوزه می‌تواند در مواقع خاص، خدمات و توصیه‌های کلیدی را ارائه کرده و به‌صورت منحصر به فرد، در رسیدگی به برخی مشکلات رفتاری کودکان پرخطر اقدام کنند.

منابع

• «تکامل معنوی و اخلاقی»، وب‌سایت ویستا، تاریخ بازدید: 28 فروردین 1402ش.
• «چرا برخی از کودکان بیشتر از دیگران خطر می‌کنند؟»، خبرگزاری خبرآنلاین، تاریخ بارگذاری: 11 مهر 1401ش.
• «چگونه کودکان پرخطر خود را شناسایی کنیم»، وب‌سایت سُها کلینیک، تاریخ بازدید: 28 فروردین 1402ش.
• «چه عواملی باعث شکل‌گیری رفتارهای پرخطر در دوران بلوغ می‌شود؟»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 28 فروردین 1402ش.
• «راهنمای تکمیل چک لیست شناسایی کودک پرخطر در بدو ورود به بیمارستان»، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی شیراز، تاریخ بازدید: 28 فروردین 1402ش.
• «رفتار پرخطر کودکان‌تان را این‌طور کنترل کنید»، خبرگزاری دنیای اقتصاد، تاریخ بازدید: 28 فروردین 1402ش.
• سلیمانی، فرین، «ارزیابی کودک پرخطر»، مجلۀ بیماری‌های کودکان ایران، دوره 13، 1381ش.