فاطمه سیاح

فاطمه سیاح؛ پایه‌گذار کرسی نقد ادبی در دانشگاه تهران.

تولد

فاطمه رضازاده محلاتی از پدری ایرانی و مادری آلمانی به سال ۱۲81ش در شهر مسکو متولد شد. به علت اینکه مدتی همسر حمید سیاح بوده است، او را فاطمه سیاح نامیدند. پدرش میرزا جعفرخان رضازاده محلاتی بود که به مدت 45 سال در مدرسۀ زبان‌های شرقی مسکو زبان و ادبیات فارسی تدریس می‌کرد و کتاب‌هایی در موضوع زبان محاورۀ فارسی، روسی و فرانسوی منتشر کرد. اسناد تاریخی حاکی از این است که همانند برادرش میرزا محمدعلی محلاتی با سید جمال‌الدین اسدآبادی (1217-1275ش) و زین‌العابدین مراغه‌ای (1255-1328ش) مصاحبت داشته است.

تحصیلات

فاطمه سیاح تحصیلات خود را به‌صورت کامل در مسکو گذراند و با نگارش رساله‌ای تحت عنوان «آناتول فرانس در ادبیات فرانسه» موفق به اخذ دکتری از دانشکدۀ ادبیات اونیورسیته مسکو شد.

تدریس

سیاح، چهار سال در دانشکده‌های روسیه تدریس کرد. او در سال 1312ش و در سن 32 سالگی به ایران آمد و در سال 1315ش به تدریس زبان‌های روسی و فرانسوی در دانشسرای عالی پرداخت و دو سال بعد به دانشیاری و سپس در سال 1322ش به استادی دانشگاه تهران رسید. دکتر سیاح به دلیل تسلط بر زبان و ادبیات روسی، فرانسوی، انگلیسی، آلمانی و ایتالیایی، درس نقد ادبی و ادبیات تطبیقی با‌ عنوان «بخش ادبیات زبان‌های خارجه» در دانشگاه تهران را به راه انداخت که به علت نداشتن جایگزینی برای او این بخش پس از فوتش تعطیل شد.

ازدواج

فاطمه سیاح با پسرعمویش، حمید سیاح ازدواج کرد. این ازدواج تنها سه سال دوام داشت و به جدایی انجامید.

مأخذ فکری

فاطمه سیاح به مارکسیسم و مکتب رئالیسم سوسیالیستی، تقید خاصی داشت که به عقیدۀ برخی همین امر سبب شد که او تخیل را به‌طور کامل کنار بگذارد و تنها به وصف واقعیت در آثارش بپردازد و از ضمير ناخودآگاه‌ و تأثير آن‌ در خلق‌ هنر و ادبيات‌ اصيل‌ غافل‌ شود. همچنین او تحت تأثیر نقادان مشهور روسی مانند بلینسکی (1811-1848م) و چرنیشِفسکی (1828-1889م) بود. سیاح تحت تأثیر دنیای غرب و نگرش منفی نسبت به کشورهای جهان سوم بود، به‌طوری‌که همواره نوعی بدبینی به فرهنگ و ادبیات و در مواردی حتی مردم ایران در گفته‌ها و آثارش به چشم می‌خورد.

سیرۀ اخلاقی

دوستان و همکاران دکتر سیاح او را فردی بااراده و دارای وقار و متانت معرفی کرده‌اند که همیشه خندان و گشاده‌رو بود و هیچ‌گاه رنج‌ها و ناراحتی‌های خود را ابراز نمی‌کرد. او با وجود دانش فراوان همواره فروتن بود. در زندگی خصوصی نیز او را به‌سادگی و بی‌آلایشی می‌شناختند که از دروغ و ریا به دور بود.

فعالیت‌های علمی و فرهنگی

• عضویت در کنگرۀ فردوسی و انتشار دو مقالۀ مهم دربارۀ فردوسی به زبان فرانسه و فارسی در این کنگره؛
• دبیر اول حزب زنان ایران و از پیشوایان نهضت زنان؛
• عضویت در هیئت نمایندگی ایران در جامعۀ ملل در سال 1315ش؛
• عضو هیئت تحریریۀ ماهنامۀ ادبی «پیام نو» در سال 1323ش؛
• شرکت در کنگرۀ «زن و صلح» فرانسه، به‌عنوان نماینده‌ای از شورای زنان ایران در سال 1324ش؛
• انتشار «مجلۀ حزب زنان ایران» با همکاری دکتر زهرا خانلری(1291-1369ش)، سیمین دانشور (1300-1390ش) و هاجر تربیت (1285-1352ش) در دی‌ماه 1324ش؛
• عضویت در کمیتۀ مرکزی سازمان زنان ایران و جمعیت شیر و خورشید سرخ بانوان ایران؛
• عضو نخستین کنگرۀ نویسندگان ایران در سال 1325ش و سخنرانی در خصوص «مقام استاد در ادبیات» و «پیرامون سخنرانی دکتر خانلری در نثر معاصر فارسی»؛
• ایراد چهار خطابه دربارۀ تحولات هنر در سال 1326ش؛

فاطمه‌ سیاح گذشته از ادبیات، در هنرهای موسیقی و نقاشی نیز صاحب‌نظر بود. او نوازندگی پیانو را در کنسرواتوار مسکو آموخته بود و با آثار نقاشان جهان نیز آشنایی کامل داشت.

فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی

او پس از ورود به ایران فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی خود را آغاز کرد. در مصاحبه‌ای که با مجلۀ «عالم زنان» داشت از صحبت با زنان روشنفکر ایران برای آزادی زنان و تشکیل «کانون بانوان» سخن گفته بود. او همچنین پس از برداشته شدن حجاب در ایران از طرف دولت وقت ایران مأمور شد تا در این‌ باره در هفدهمین دورۀ جامعه ملل شرکت کند.

دیدگاه‌ها

جایگاه زن

سیاح در جایی، زن را تنها پیرو و مقلد معرفی می‌کند که حتی در کارهایی چون رقاصی نیز دنباله‌رو و پیرو نبوغ و افکار مردانه است و خود ابتکار و ابداعی ندارد و کمال زن را در همانندی او با مردان می‌داند؛ باز در موردی دیگر از دیدگاه نخست خود می‌گذرد و زن را موجودی متفاوت از مرد و دارای احساسات قوی زنانه معرفی می‌کند و در آخر نیز خواستار تساوی زن و مرد است. در نوشته‌های او مواردی چون ترویج روابط دختر و پسر، رواج رقص، رمان‌های هرزه‌نگاری، معرفی خواننده‌های زن اروپا و ارائۀ الگوی زن غربی به چشم می‌خورد که در جهت ترویج فرهنگ ابتذال در ایران و رواج ارزش‌ها و فرهنگ غرب است.

او حامی اصلاحات ارضی بود و از دشمنی با اعراب نیز حمایت می‌کرد و آنها را موجب انحطاط ادبیات ایرانیان معرفی می‌کرد.

شاگردان

پرویز ناتل خانلری، زهرا کیاخانلری و سیمین دانشور ازجمله شاگردان فاطمه سیاح هستند.

آثار

دکتر سیاح در ایران بزرگ نشده بود و زبان فارسی را خوب نمی‌دانست؛ بدین خاطر مطالب خود را به زبان روسی می‌نوشت و دیگران به فارسی ترجمه می‌کردند. از دکتر سیاح مقالات گوناگونی در حوزه‌های مختلف به چاپ رسیده است:

• در زمینۀ زنان و جایگاه اینان در جامعه و ادبیات: زن در مغرب زمین ۵۰ سال پیش و امروز، زن و هنر، مقام زن در ادبیات، نبوغ در نزد زن‌ها؛
• دربارۀ ادبیات و نقد ادبی: ادبیات معاصر ایران‌‌، موضوع رمانتیسم و رئالیسم سبک نگارش در ادبیات اروپایی، مقام سنت در تاریخ و ادبیات؛
• در خصوص زندگی و آثار نویسندگان روس: آنتوان چخوف، شرق در آثار پوشکین، داستایوسکی؛
• در باب فردوسی‌شناسی: تحقیق مختصر در احوال و زندگی فردوسی، انتقاد دانشمندان اروپایی در باب فردوسی، نظریاتی چند در باب شاهنامه و زندگانی فردوسی؛

او همچنین برخی مقالات تربیتی نیز به چاپ رسانده است.

نوآوری‌ها

فاطمه‌ سياح از پیشگامان‌ نقد ادبي‌ جديد ايران‌ بود. او توانست گفتارهايي‌ بر پایۀ استدلال‌ علمي‌ و عيني‌ در نقد ادبيات‌ ايران‌ بنویسد.‌او همچنین از پیشاهنگان ایجاد تردید در رأی و نظر شرق‌شناسان اروپایی درباره ادبیات ایران بود.

درگذشت

فاطمه سیاح مدتی پس از ابتلا به بیماری دیابت، سکتۀ قلبی کرد و سیزدهم اسفند 1326ش در 45 ‌سالگی درگذشت و در ابن‌بابویه به خاک سپرده شد.

منابع

• «آناتول فرانس»، وب‌سایت ایران کتاب، تاریخ بازدید 16 مهر 1401ش.
• پارسی‌نژاد، ایرج، «فاطمه سیاح و نقد ادبی»، مجلۀ فرهنگی و هنری بخارا، تاریخ درج مطلب: 5 تیر 1395ش.
• پیرنیا، منصوره، سالارزنان ایران، واشنگتن، ایران‌مهر، 1374ش.
• رمضان‌نرگسی، رضا، «زندگی و اندیشۀ دکتر فاطمه سیاح»، مجلۀ حوراء، شمارۀ 8، 1383ش.
• «یادروز درگذشت فاطمه سیاح؛ نخستین بانوی استاد دانشگاه تهران»، تارنمای خبری زرتشتیان، تاریخ درج مطلب: 13اسفند 1400ش.