مرگ آگاهی
مرگ‌آگاهی؛ حضور مستمر و هدفمند آگاهی از مرگ در زندگی انسان
مرگ به‌معنای مردن و ضد حیات،[۱] در هر چیزی به‌مقتضای خصوصیات وجودی‌اش جاری است.[۲] در منابع اسلامی، تعبیرات مختلفى پیرامون مرگ وجود دارد اما همه در این جهت مشترک‌اند که مرگ، فنا و نابودى نیست، بلکه انتقال از خانه‌اى به خانه دیگر است؛ زیرا انسان، مرکب از روح و بدن است و با مرگ، که فقدان حیات و زندگى بدن ظاهرى است، روح به جهان آخرت منتقل می‌شود.
امروزه در کنار پیشرفت‌های فنّاورانه، عطش انسان نسبت به مسائل معنوی نیز فزونی گرفته است؛ توجه و دلبستگی انسان به معنویت حتی معنویت‌های سطحی و تهی از دین، در همین راستا ارزیابی می‌شود و تحقیقات بسیاری در زمینه ارتباط دین و مؤلفه‌های دینی از جمله مباحث آخرت‌گرایانه و تأثیر آن بر کاهش آلام روانی و افزایش امید و سلامت روانی انجام و منتشر شده است.[۳]
مرگ‌آگاهی به‌معنای تلاش فرد برای حضور و یادآوری مرگ در ذهن و زندگی انسان، یکی از عوامل موثر در معنادهی و تعالی‌بخشی به زندگی انسان به‌شمار می‌رود. جهت‌دهندگی و انگیزه‌بخشی یاد مرگ موجی از تحرک و تلاش را به زندگی افراد وارد می‌کند و به‌معنای این نیست که انسان در گوشه‌ای بنشیند و با یاد مرگ و برزخ و قیامت، از کار و زندگی دست بکشد. مرگ‌آگاهی، جهت فعالیت‌های زندگی را در راستای مقصد نهایی تنظیم می‌کند و برخلاف برخی که یاد مرگ را موجب نگرانی و پریشانی می‌دانند، مرگ‌آگاهی مصونیت‌بخش انسان از ارتکاب خطاها است.[۴]
در قرآن، مرگ و زندگی در یک راستا و با هدف آزمون انسان در نیک‌رفتاری بیشتر معنا شده است.[۵] مرگ، آزمونی است برای رشد و نمایاندن استعدادهای نهفته و رساندن انسان‌ها به کمال مطلوب. قرآن با اشاره به اصل معاد و زندگي ابدي انسان در آيات متعدد، از انسان‌ها ميخواهد اين حقيقت را در دنيا به‌عنوان يكي از محورهاي اصلي جهتگيري در نظر داشته باشند چراکه تمرکز بر زندگی دنیا و رضایت به آن در مقایسه با جهان پس از مرگ ارزش چندانی ندارد.[۶] یاد مرگ وسیله‌ای است تا انسان از پایداری و خیر آخرت[۷] غفلت نورزد و از بهره‌های آن بی‌نصیب نماند؛ زیرا دامنه منافع مرگ‌آگاهی در دنیا نیز جریان دارد.
مرگ‌آگاهی و سلامت روان
گذشته از منابع فرابشری، تجربه بشری نیز روند مثبت یاد مرگ بر سلامت روان را به‌عنوان یک عامل موثر، شناخته است. در ادامه، به مواردی از این دست اشاره می‌شود.
الف: کاهش و تعدیل اضطراب مرگ
همه انسان‌ها با توجه به انس و الفتی که نسبت به دنیا و موهبات آن اعم از خانه و خانواده و دوستان دارند، جدایی از آن را تغییری بزرگ و اضطراب‌آور می‌دانند. این مسئله برای کسانی که اعتقاد چندانی به عالم آخرت ندارند یا بی‌اعتقادند اساساً یکی از معضلات و مصائب بزرگ زندگی است که گاهی این اضطراب زندگی آنان را نیز مختل کرده و نیازمند درمان می‌شوند. طبیعی است که باور نسبت به یک واقعیت حقیقی چون مرگ، انسان را نسبت به پذیرش آن مهیاتر می‌کند گذشته از آنکه توجه به این مسئله می‌تواند انسان را نسبت به انجام اعمالی جهت آمادگی برای آن ترغیب نماید. از این رو کسانی که نسبت به مرگ آگاهی دارند کمتر مضطرب‌اند و به‌نوعی نسبت به تلاقی با آن پیش‌بینی داشته و آن را مانند جزئی از زندگی خود طبیعی می‌پندارند و از این رو گویا کنترل آن را به دست گرفته پس دچار هیجانات منفی و مشکلات روانی نمی‌شوند ازین رو تهدیدی برای سلامت روان آن‌ها به‌حساب نمی‌آید.
ب: مدیریت صحیح آرزوها
آرزوها و تمایلات انسانی اگرچه یکی از وجوه جداناشدنی انسان‌ها است اما نیازمند مدیریت و کنترل عقلانی است. انسانی که خواسته‌ها و موفقیت‌هایش را در قالب آرزوها دنبال کند هیچ‌گاه به آن دست نخواهد یافت و سرشکستگی و ناکامی در عدم دسترسی به اهداف و خواسته‌ها در وضعیت روحی و روانی وی آشکار خواهد شد.
ج: رشد و تعالی انسانی
بر اساس تحقیقات روانشناختی، مهم‌ترین و بالاترین نیاز انسان، نیاز به تعالی و خودشکوفایی است. این امر در سایه سعی و تلاش و نگاه واقع‌گرایانه به زندگی است. انسان با توجه به حقیقت مرگ و فرصت محدود دنیایی می‌تواند برنامه‌ای دقیق و زمان‌بندی‌شده داشته باشد و از همه ظرفیت‌های وجودی و پیرامونی خود در جهت رشد و تعالی شخصی استفاده نماید. در آموزه‌های اسلامی یاد مرگ با ایجاد مانع در برابر شهوات، غفلت‌زدایی و امیدبخشی به وعده‌های الهی موجبات رشد و تعالی انسان را فراهم می‌سازد.[۸]
د: مدیریت سختی‌ها
سخت‌رویی یا سختی‌پذیری از ویژگی‌های شخصیتی است که فرد را در برابر حوادث و مشکلات زندگی نسبت به برخی آسیب‌ها مانند افسردگی و اضطراب ایمن می‌سازد. افراد سخت‌رو به‌نسبت دیگران از سلامت روان بالاتری برخوردارند و در هنگامه مشکلات و سختی‌ها کارکرد و توانمندی بهتری از خود نشان می‌دهند و دارای شادکامی پایدارتری نیز هستند. یاد مرگ به‌عنوان یکی از سخت‌ترین رویدادهای هستی و پذیرش آن به‌عنوان قله سختی‌ها انسان را در برابر سایر مشکلات واکسینه می‌نماید و تحمل سختی‌های گریزناپذیر زندگی را امکان‌پذیر می‌سازد. به‌همین دلیل، آموزه‌های اسلام به حضور دائمی یاد مرگ در زندگی سفارش کرده است.[۹]
ه: کنترل ناهنجاری‌های اخلاقی و رفتاری
انسان با اثرپذیری از خواسته‌های درونی گاهی به زیرپا گذاشتن چارچوب‌ها و هنجارهای پذیرفته‌شده اجتماعی و قانونی میل پیدا می‌کند. یاد مرگ یکی از عواملی است که نقش موثری در تعدیل و کنترل این گونه از خواسته‌ها و تمایلات ناهنجار دارد.[۱۰]
پانویس
- ↑ ابن‌منظور، لسان العرب، 1414ق، ج2، ص91.
- ↑ مصطفوی، التحقیق، 1368ش، ج11، ص169.
- ↑ خدایاری فرد و دیگران، «گستره پژوهش‌های روانشناختی در حوزه دین»، 1380ش، ص48.
- ↑ زاهدی، «یاد مرگ و آثار آن از دیدگاه قرآن و روایات»، 1397ش، ص68.
- ↑ سوره ملک، آیه 2.
- ↑ سوره توبه، آیه 38.
- ↑ سوره اعلی، آیه 16.
- ↑ منسوب به امام صادق، مصباح الشریعه، باب 81.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ج6، ص132.
- ↑ منسوب به امام صادق، مصباح الشریعة، 1400ق، ص171.
منابع
- قرآن
- ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت؛ دار إحیاء التراث العربی، 1408ق.
- خدایاری فرد، محمد و دیگران، «گستره پژوهش‌های روانشناختی در حوزه دین»، مجله اندیشه و رفتار، س6، ش4، 1380ش.
- زاهدی، محمدرضا، «یاد مرگ و آثار آن از دیدگاه قرآن و روایات»، فصلنامه پژوهشی تامل، س3، ش2، 1397ش.
- مجلسی، محمدباقر ، بحارالانوار ، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، الطبعه الثالثه، 1403ق.
- مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، فرهنگ و ارشاد، 1368ش.
- منسوب به امام صادق، مصباح الشریعه، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، 1400ق.