قوم ازبک: تفاوت میان نسخه‌ها

افزودن پیوند
از ویکی‌زندگی
نمایش تاریخچه به صورت تعاملی
دیداری
بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش
 
(۷ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشد)
خط ۲: خط ۲:




قوم ازبک‌، یکی از چهار قوم بزرگ و مهم در افغانستان است. این قوم در قرن سوم قبل از میلاد در آسیای مرکزی ظهور کرد. حضور آنها در شمال افغانستان به‌‌دنبال فروپاشی سلسلة تیموریان در هرات بود. مردم ازبک دارای ویژگی‌های نژادی، زبانی و فرهنگ مخصوص بوده و به زبان ازبکی و فارسی دری صحبت می‌کنند.
قوم ازبک‌، یکی از چهار قوم بزرگ و مهم در [[افغانستان]] است. این قوم در قرن سوم قبل از میلاد در آسیای مرکزی ظهور کرد. حضور آنها در شمال افغانستان به‌‌دنبال فروپاشی سلسلة تیموریان در هرات بود. مردم ازبک دارای ویژگی‌های نژادی، زبانی و فرهنگ مخصوص بوده و به زبان ازبکی و فارسی دری صحبت می‌کنند.


==مفهوم‌شناسی==
==مفهوم‌شناسی==
 
کلمة ازبک، ترکیبی از دو واژة متداول ترکی «اوز» و «بیک» است. بخش اول در منابع تاریخی نظیر اوزبیگین یا اوزآپا به ‌کار رفته و بخش دوم یعنی واژة «بیک» از القاب متداول نزد ترکان بوده است؛ ترکیب این دو به‌معنای «آقای خود» است. تاریخ‌نگاران [[مسلمان]] معتقدند که ازبک‌ها، نام قومی خود را از ازبک‌خان، فرمانروای مسلمان اردوی زرین گرفته‌اند. در منابع تاریخی از سرزمین اردوی زرین برای مملکت ازبک یاد شده است.<ref> «ازبک»، وب‌سایت [https://www.cgie.org.ir/fa/article/229879/%D8%A7%D8%B2%D8%A8%DA%A9 ازبک وب‌سایت مرکز دایره‌المعارف اسلامی، ص2-3.م] </ref>  همچنین در برخی منابع دیگر، نام قوم ازبک به اوغوزخان نسبت داده شده است. اوغوزخان به اوغوزبیک نیز شهرت داشت.<ref>«[https://www.cgie.org.ir/fa/article/229879/%D8%A7%D8%B2%D8%A8%DA%A9 تاریخ ازبک‌ها»، وب‌سایت اوکتای اصلان راه سوم.] </ref>
کلمة ازبک، ترکیبی از دو واژة متداول ترکی «اوز» و «بیک» است. بخش اول در منابع تاریخی نظیر اوزبیگین یا اوزآپا به ‌کار رفته و بخش دوم یعنی واژة «بیک» از القاب متداول نزد ترکان بوده است؛ ترکیب این دو به‌معنای «آقای خود» است. تاریخ‌نگاران مسلمان معتقدند که ازبک‌ها، نام قومی خود را از ازبک‌خان، فرمانروای مسلمان اردوی زرین گرفته‌اند. در منابع تاریخی از سرزمین اردوی زرین برای مملکت ازبک یاد شده است.<ref> «ازبک»، وب‌سایت مرکز دایره‌المعارف اسلامی، ص2-3.     </ref>  همچنین در برخی منابع دیگر، نام قوم ازبک به اوغوزخان نسبت داده شده است. اوغوزخان به اوغوزبیک نیز شهرت داشت.<ref>«تاریخ ازبک‌ها»، وب‌سایت اوکتای اصلان راه سوم. </ref>


==نژاد و تاریخچه==
==نژاد و تاریخچه==
ازبک‌ها در [[افغانستان]]، از سابقة تاریخی برخوردار هستند. دورة تیموریان در هرات، نمونه‌ای بارز از حضور تاریخی آنها است. تیمور، مؤسس سلسلة تیموریان از قبیلة برلاس (یکی از قبایل ازبک) در شهر «کش» در جنوب سمرقند متولد شد و یکی از قدرتمندترین فرمانروایان [[مسلمان]] به‌شمار می‌رفت. بر اساس منابع تاریخی، حضور ازبک‌ها در افغانستان دو مرحلة تاریخی دارد؛ در مرحلة اول، ازبک‌ها از سپاهیان مغول و ترک معروف به اردوی زرین بودند که از سدة 13 تا سدة 15 میلادی بر منطقة سیبری در روسیه تسلط داشتند. بعد از فروپاشی اردوی زرین، قوم ازبک به‌سوی جنوب کوچ کرده و در اطراف رودخانه‌های سیردریا و آمودریا مستقر شدند.<ref>«[https://fa.wikifeqh.ir/%D8%A7%D9%82%D9%88%D8%A7%D9%85_%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86 اقوام افغانستان»، ویکی فقه.]   </ref>  مرحلة دوم حضور ازبک‌ها در افغانستان، به دهه‌های 1920 تا 1930م بر می‌گردد. در آن زمان، ازبک‌ها در شورش باسمچی علیه جماهیر شوروی شرکت کرده و بعد از شکست در این جنگ‌ها، به افغانستان پناهنده شدند.<ref>. [https://khamakshop.com/%D8%A7%D8%B2%D8%A8%DA%A9-%D9%87%D8%A7-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86/ «ازبک‌ها در افغانستان»، وب‌سایت مجله خامک.]   </ref>
ازبک‌ها در افغانستان، از سابقة تاریخی برخوردار هستند. دورة تیموریان در هرات، نمونه‌ای بارز از حضور تاریخی آنها است. تیمور، مؤسس سلسلة تیموریان از قبیلة برلاس (یکی از قبایل ازبک) در شهر «کش» در جنوب سمرقند متولد شد و یکی از قدرتمندترین فرمانروایان مسلمان به‌شمار می‌رفت. بر اساس منابع تاریخی، حضور ازبک‌ها در افغانستان دو مرحلة تاریخی دارد؛ در مرحلة اول، ازبک‌ها از سپاهیان مغول و ترک معروف به اردوی زرین بودند که از سدة 13 تا سدة 15 میلادی بر منطقة سیبری در روسیه تسلط داشتند. بعد از فروپاشی اردوی زرین، قوم ازبک به‌سوی جنوب کوچ کرده و در اطراف رودخانه‌های سیردریا و آمودریا مستقر شدند.<ref>«اقوام افغانستان»، ویکی فقه.  </ref>  مرحلة دوم حضور ازبک‌ها در افغانستان، به دهه‌های 1920 تا 1930م بر می‌گردد. در آن زمان، ازبک‌ها در شورش باسمچی علیه جماهیر شوروی شرکت کرده و بعد از شکست در این جنگ‌ها، به افغانستان پناهنده شدند.<ref>. «ازبک‌ها در افغانستان»، وب‌سایت مجله خامک.    </ref>
   
   
==اقوام و زبان‌ها==
==اقوام و زبان‌ها==
ازبک‌ها از نظر گروه‌های قومی، به سه گروه بزرگ تقسیم می‌شوند که هر کدام زیرشاخه‌هایی دارند:
ازبک‌ها از نظر گروه‌های قومی، به سه گروه بزرگ تقسیم می‌شوند که هر کدام زیرشاخه‌هایی دارند:
# گروه اول، بادیه‌نشین‌ها هستند که تقسیمات قبیله‌ای را فراموش کرده‌اند.
1. گروه اول، بادیه‌نشین‌ها هستند که تقسیمات قبیله‌ای را فراموش کرده‌اند.
# گروه دوم، ترک و مغول هستند که نیمه کوچ‌‌نشین بوده و از نسل ترک‌های پیش از عصر قوم جُغتایی و نیز مهاجران مغول و ترک در عصر جغتایی هستند. این گروه، تقسیمات قبیله‌ای خود را حفظ کرده و خود را تُرک می‌خوانند.
   
# گروه سوم از نسل قوم ازبک، مهاجرانی از دشت قِپچان در زمان دورة شیبانی در سده‌های 10 و 11 و 12 میلادی هستند. این گروه هم تقسیمات قبیله‌ای خود را حفظ کرده‌اند.<ref> [https://www.cgie.org.ir/fa/article/229879/%D8%A7%D8%B2%D8%A8%DA%A9 پاکتچی، «ازبک»، وب‌سایت مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.]  </ref>
2. گروه دوم، ترک و مغول هستند که نیمه کوچ‌‌نشین بوده و از نسل ترک‌های پیش از عصر قوم جُغتایی و نیز مهاجران مغول و ترک در عصر جغتایی هستند. این گروه، تقسیمات قبیله‌ای خود را حفظ کرده و خود را تُرک می‌خوانند.
 
در مناطق مرزی شمال [[افغانستان]]، ازبک‌هایی از طایفة لیقی زندگی می‌کنند و به چهار زیرشاخة اِسِنخواجه، بادِر اَهلی، بایرام و تورتِ اول تقسیم می‌شوند.<ref>. [https://www.cgie.org.ir/fa/article/229879/%D8%A7%D8%B2%D8%A8%DA%A9 نورالدین، «یک اورغ ازبک که مشهور به‌نام آمازون‌های ازبک است»،] 2021م. ص8.  </ref>


3. گروه سوم از نسل قوم ازبک، مهاجرانی از دشت قِپچان در زمان دورة شیبانی در سده‌های 10 و 11 و 12 میلادی هستند. این گروه هم تقسیمات قبیله‌ای خود را حفظ کرده‌اند.<ref> پاکتچی، «ازبک»، وب‌سایت مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.    </ref>
ازبک‌ها، ترک‌زبان هستند و زبان ازبکی از عناصر فرهنگی آنها به‌شمارمی‌رود. زبان ازبکی در [[افغانستان]] تحت تأثیر زبان فارسی دری قرار گرفته است.<ref>«[https://www.cgie.org.ir/fa/article/229879/%D8%A7%D8%B2%D8%A8%DA%A9 معرفی زبان ازبکی الفبا و راهنمای یادگیری»، وب‌سایت مؤسسه زبان دهخدا]. .  </ref>  این زبان،‌ به‌عنوان سومین زبان در افغانستان شناخته می‌شود. در سال 1400ش رئیس‌جمهور افغانستان، اشرف غنی، در دیداری با بزرگان قوم ازبک، 29 میزان را روز ملی زبان ازبکی اعلام کرد و آن را یکی از گنجینه‌های فرهنگی افغانستان خواند.<ref>.«زبان ازبکی [https://www.aa.com.tr/fa/%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86/%D8%BA%D9%86%DB%8C-%D8%B2%D8%A8%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D8%B2%D8%A8%DA%A9%DB%8C-%DB%8C%DA%A9%DB%8C-%D8%A7%D8%B2-%DA%AF%D9%86%D8%AC%DB%8C%D9%86%D9%87-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%A7%D9%81%25 زبان ازبکی یکی از گنجینه‌های افغانستان است»، خبرگزاری آناتولی.]   </ref>
 
در مناطق مرزی شمال افغانستان، ازبک‌هایی از طایفة لیقی زندگی می‌کنند و به چهار زیرشاخة اِسِنخواجه، بادِر اَهلی، بایرام و تورتِ اول تقسیم می‌شوند.<ref>. نورالدین، «یک اورغ ازبک که مشهور به‌نام آمازون‌های ازبک است»، 2021م. ص8.  </ref>
ازبک‌ها، ترک‌زبان هستند و زبان ازبکی از عناصر فرهنگی آنها به‌شمارمی‌رود. زبان ازبکی در افغانستان تحت تأثیر زبان فارسی دری قرار گرفته است.<ref>«معرفی زبان ازبکی الفبا و راهنمای یادگیری»، وب‌سایت مؤسسه زبان دهخدا. .  </ref>  این زبان،‌ به‌عنوان سومین زبان در افغانستان شناخته می‌شود. در سال 1400ش رئیس‌جمهور افغانستان، اشرف غنی، در دیداری با بزرگان قوم ازبک، 29 میزان را روز ملی زبان ازبکی اعلام کرد و آن را یکی از گنجینه‌های فرهنگی افغانستان خواند.<ref>.«زبان ازبکی یکی از گنجینه‌های افغانستان است»، خبرگزاری آناتولی.    </ref>
    
    
==جمعیت‌شناسی==
==جمعیت‌شناسی==
 
جمعیت ترک‌تبارها در افغانستان، بین 3 تا ۵ میلیون برآورد شده<ref> . [https://wpayman.com/turks-in-afghanistan1/ یاداشت های یک روز نامه نگار، پیمان، «ترک‌تباران افغانستان»، وبلاگ] یادداشت‌های یک روزنامه‌نگار.  </ref>  که حدود 10 درصد از کل جمعیت افغانستان است. ازبک‌های افغانستان [[مسلمان]] و از نظر مذهبی، بیشتر [[اهل‌سنت]] و در دینداری بسیار قوی و پایبند به احکام شرعی اند. <ref>.«م[https://www.irna.ir/news/81810116/%D9%85%D8%B0%D9%87%D8%A8-%D9%88-%D9%82%D9%88%D9%85%DB%8C%D8%AA-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86 مذهب و قومیت در افغانستان»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.]   </ref> در ازبکستان، حدود 83.3 درصد از کل جمعیت را ازبک‌ها تشکیل داده‌اند.
جمعیت ترک‌تبارها در افغانستان، بین 3 تا ۵ میلیون برآورد شده<ref> . پیمان، «ترک‌تباران افغانستان»، وبلاگ یادداشت‌های یک روزنامه‌نگار.  </ref>  که حدود 10 درصد از کل جمعیت افغانستان است. ازبک‌های افغانستان مسلمان و از نظر مذهبی، بیشتر اهل‌سنت هستند.<ref>.«مذهب و قومیت در افغانستان»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.  </ref> در ازبکستان، حدود 83.3 درصد از کل جمعیت را ازبک‌ها تشکیل داده‌اند.


==موقعیت جغرافیایی==
==موقعیت جغرافیایی==
 
قوم ازبک در [[افغانستان]] از نظر موقعیت جغرافیایی، در ولایت‌های شمالی فاریاب، جوزجان، سمنگان، قسمت شرقی بادغیس و بخش‌هایی از ولایت‌های قندوز و تخار ساکن هستند.<ref>.[https://www.irna.ir/news/81810116/%D9%85%D8%B0%D9%87%D8%A8-%D9%88-%D9%82%D9%88%D9%85%DB%8C%D8%AA-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86 «جغرافیای انسانی افغانستان»، وب‌سایت سرکنسولگری جمهوری اسلامی ایران در هرات.] جمهوری اسلامی ایران در هرات.    </ref>  ازبک‌ها در ازبکستان، بیشترین جمعیت را داشته و در کشورهای تاجیکستان، قیرقزستان و قزاقستان هم حضور چشم‌گیری دارند.<ref>.عط[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/995060/%D8%AA%D8%A7%D9%85%D9%84%DB%8C-%D8%A8%D8%B1-%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D8%B3%D8%AA-%D8%AE%D8%A7%D8%B1%D8%AC%DB%8C-%D8%AC%D9%85%D9%87%D9%88%D8%B1%DB%8C-%D8%A7%D8%B2%D8%A8%DA%A9%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D8%B2- عطایی و کوزه‌گر کالجی، «تأملی بر سیاست خارجی جمهوری ازبکستان از منظر پیوستگی»، 1391ش، ص2.]   </ref>
قوم ازبک در افغانستان از نظر موقعیت جغرافیایی، در ولایت‌های شمالی فاریاب، جوزجان، سمنگان، قسمت شرقی بادغیس و بخش‌هایی از ولایت‌های قندوز و تخار ساکن هستند.<ref>.«جغرافیای انسانی افغانستان»، وب‌سایت سرکنسولگری جمهوری اسلامی ایران در هرات.    </ref>  ازبک‌ها در ازبکستان، بیشترین جمعیت را داشته و در کشورهای تاجیکستان، قیرقزستان و قزاقستان هم حضور چشم‌گیری دارند.<ref>.عطایی و کوزه‌گر کالجی، «تأملی بر سیاست خارجی جمهوری ازبکستان از منظر پیوستگی»، 1391ش، ص2.  </ref>
   
   
==اقتصاد==  
==اقتصاد==  
ازبک‌ها بسیاری از زمین‌های کشاورزی شمال [[افغانستان]] را در اختیار دارند و غلات و سبزیجات می‌کارند. علاوه بر آن، مهارت‌هایی در تولید صنایع دستی دارند و محصولات فرآوردة دامی را تولید می‌کنند. تولید پنبه نیز ثروت قابل توجهی نصیب ازبک‌ها می‌کند؛ اما شهرت اقتصادی ازبک‌ها در تولید قالی است که بیشتر توسط زنان بافته می‌شود.


ازبک‌ها بسیاری از زمین‌های کشاورزی شمال افغانستان را در اختیار دارند و غلات و سبزیجات می‌کارند. علاوه بر آن، مهارت‌هایی در تولید صنایع دستی دارند و محصولات فرآوردة دامی را تولید می‌کنند. تولید پنبه نیز ثروت قابل توجهی نصیب ازبک‌ها می‌کند؛ اما شهرت اقتصادی ازبک‌ها در تولید قالی است که بیشتر توسط زنان بافته می‌شود.
ازبک‌ها از استقلال اقتصادی نسبی برخوردار هستند و به دولت‌های مرکزی وابسته نبوده‌‌اند.<ref>. مجیدی، «ازبک‌ها در ا[https://khamakshop.com/%D8%A7%D8%B2%D8%A8%DA%A9-%D9%87%D8%A7-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86/ مجیدی، ازبک ها در فغانستان»، وب‌سایت مجله خامک، 1401ش.]   </ref>  مالکیت شرکت «کام‌ایر»، از مهمترین شرکت‌های هواپیمایی افغانستان، در اختیار ازبک‌ها است.<ref>«[https://abadis.ir/fatofa/%DA%A9%D8%A7%D9%85-%D8%A7%DB%8C%D8%B1/ کام‌ایر»، دانشنامه عمومی وب‌سایت آبادیس.] </ref>  آنها هم‌چنین در بخش بانکداری نیز حضوری فعال دارند و «غضنفر بانک» متعلق به این قوم است.<ref> [https://abadis.ir/fatofa/%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF-%DB%8C%D9%88%D8%B3%D9%81-%D8%BA%D8%B6%D9%86%D9%81%D8%B1/ «محمد یوسف غضنفر»، داشنامه عمومی، وب‌سایت آبادیس.] </ref>
ازبک‌ها از استقلال اقتصادی نسبی برخوردار هستند و به دولت‌های مرکزی وابسته نبوده‌‌اند.<ref>. مجیدی، «ازبک‌ها در افغانستان»، وب‌سایت مجله خامک، 1401ش.    </ref>  مالکیت شرکت «کام‌ایر»، از مهمترین شرکت‌های هواپیمایی افغانستان، در اختیار ازبک‌ها است.<ref>«کام‌ایر»، دانشنامه عمومی وب‌سایت آبادیس.  </ref>  آنها هم‌چنین در بخش بانکداری نیز حضوری فعال دارند و «غضنفر بانک» متعلق به این قوم است.<ref> «محمد یوسف غضنفر»، داشنامه عمومی، وب‌سایت آبادیس.  </ref>
   
   
==وضعیت سیاسی==  
==وضعیت سیاسی==
 
ازبک‌ها علاوه بر اینکه به‌صورت نیمه‌مختار در مناطق شمالی [[افغانستان]] حضور داشته‌اند، پس از خروج قوای شوروی و شروع جنگ‌های داخلی، در کنار اقوام هزاره‌ و تاجیک‌ خواستار سهم‌ سیاسی در [[کابل]] بوده‌اند. با تسلط «عبدالرشید دوستُم» بر ولایات شمالی ازبک‌نشین، ازبک‌ها به ساختار سیاسی منسجم و قدرتمندی دست یافتند. آنها به ائتلاف شمال که علیه رژیم طالبان می‌جنگید، پیوستند و پس از سقوط طالبان، به نفوذ بیشتری در عرصه‌های سیاسی نظامی افغانستان دست یافتند. در نظام فعلی طالبان نیز ازبک‌ها در سطح معاون ریاست‌الوزرا و چندین والی و فرماندة نظامی، در قدرت سهیم شده‌اند.<ref>. [https://abadis.ir/fatofa/%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF-%DB%8C%D9%88%D8%B3%D9%81-%D8%BA%D8%B6%D9%86%D9%81%D8%B1/ مجیدی، «ازبک‌ها در افغانستان» وب‌سایت مجله خامک،] 1401ش. </ref>
ازبک‌ها علاوه بر اینکه به‌صورت نیمه‌مختار در مناطق شمالی افغانستان حضور داشته‌اند، پس از خروج قوای شوروی و شروع جنگ‌های داخلی، در کنار اقوام هزاره‌ و تاجیک‌ خواستار سهم‌ سیاسی در کابل بوده‌اند. با تسلط «عبدالرشید دوستُم» بر ولایات شمالی ازبک‌نشین، ازبک‌ها به ساختار سیاسی منسجم و قدرتمندی دست یافتند. آنها به ائتلاف شمال که علیه رژیم طالبان می‌جنگید، پیوستند و پس از سقوط طالبان، به نفوذ بیشتری در عرصه‌های سیاسی نظامی افغانستان دست یافتند. در نظام فعلی طالبان نیز ازبک‌ها در سطح معاون ریاست‌الوزرا و چندین والی و فرماندة نظامی، در قدرت سهیم شده‌اند.<ref>. مجیدی، «ازبک‌ها در افغانستان» وب‌سایت مجله خامک، 1401ش.   </ref>
    
    
==آداب و رسوم==
==آداب و رسوم==
ساختار قوم ازبک در [[افغانستان]]، سلسله‌مراتبی است و رهبران قوم ازبک از قدرت زیادی برخوردار هستند.<ref>. «[https://fa.wikishia.net/view/%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86 اقوام افغانستان»،  ویکی‌شیعه.]  </ref> 
از دورة تیموریان که نشان‌دهندة حضور تاریخی قوم ازبک در افغانستان است، مدرسة هرات، [[مسجد جامع گوهرشاد]]، قلعة اختیارالدین، مصلای هرات و گازرگاه مرقد خواجه عبدالله انصاری برجای مانده است.<ref>«بناهای هرات در عصر [https://vista.ir/m/a/5b5oo/%D8%A8%D9%86%D8%A7%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%87%D8%B1%D8%A7%D8%AA-%D8%AF%D8%B1-%D8%B9%D8%B5%D8%B1-%D8%AA%DB%8C%D9%85%D9%88%D8%B1%DB%8C بنا هایی هرات در عصر تیموری»، وب‌سایت مجله ویستا.]  </ref> 
ازبک‌ها دارای سبک پوشش ویژه‌ای هستند؛ لباس‌های مردانة ازبکی عبارتند از پیراهن و تنبان گوبچه، چین قاقمه و موزة مسی.<ref>.«[https://vista.ir/m/a/5b5oo/%D8%A8%D9%86%D8%A7%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%87%D8%B1%D8%A7%D8%AA-%D8%AF%D8%B1-%D8%B9%D8%B5%D8%B1-%D8%AA%DB%8C%D9%85%D9%88%D8%B1%DB%8C انجمن فرهنگی دانشجویان افغانستانی سمنان.]»، وب‌سایت انجمن فرهنگی دانشجویان افغانستان سمنان.  </ref>  در لباس مردانه و زنانة ازبکی از ایکات و [[گلدوزی]] استفاده می‌شود. برای زنان ازبک در شمال [[افغانستان]]، دو نوع لباس سنتی وجود دارد که اولی شامل یک شلوار ایکات و لباس ایکات است. دختران ازبک برای پوشش سر از یک کلاه کوچک مخملی و زنان متأهل از روسری یا کلاهی که با شال بزرگ سفید و یا رنگی پوشیده شده، استفاده می‌کنند. در روزهای عید نیز زنان روی این لباس یک کت می‌پوشند که با پارچة ایکات تزئین و روی آن گلدوزی شده است. لباس اجتماع، یک کت بلند است که روی شانه‌ها پوشیده شده و بیشتر به‌صورت گلدوزی است. نوع دوم، یک لباس گشاد با نقوش گلدوزی شده و شلوار گشاد است. زنان ازبک در افغانستان از یک شال بزرگ یا چادر برای پوشاندن سر و بدن خود استفاده می‌کنند.<ref>. [https://www.modiseh.com/blog/%D9%84%D8%A8%D8%A7%D8%B3-%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%DB%8C/ «همه چیز در باره لباس افغانی وانواع آن»، وب‌سایت فروشگاه مدیسه.] </ref> 
ازبک‌ها غذا‌های معروفی دارند؛ قابلی‌پلوی ازبکی علاوه بر [[افغانستان]] در ایران و ازبکستان نیز شناخته شده است..<ref> [https://fidia.ir/uzbaki-qabili-polo/ «طرز تهیه قابلی پلو ازبکی با دستور پخت اصلی مرحله به مرحله»، وب‌سایت فیدیا.]  </ref>  دیگر غذاهای ازبکی همانند غذای سایر مناطق افغانستان است؛ نظیر بولانی، منتو، کیچیری، قوروت، دلمة برگ، آشک، بره‌کباب و چپلی‌کباب که محبوبیت زیادی در بین آنها دارد.<ref>[https://www.eligasht.com/Blog/tourism/13-%D8%BA%D8%B0%D8%A7%DB%8C-%D9%85%D8%AD%D9%84%DB%8C-%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86/ «سیزده غذای محلی افغانستان»، وب‌سایت مجله گردشگری الی گشت.]  </ref> 
مراسم عروسی ازبک‌ها همانند سایر اقوام [[افغانستان]] است؛ اما بهترین دختر برای [[ازدواج]] در نظر ازبک‌ها کسی است که قالی‌های مرغوب زیادی بافته باشد.<ref>[https://pajhwok.com/fa/opinion/%D8%B1%D8%B3%D9%88%D9%85-%D8%A7%D8%B2%D8%AF%D9%88%D8%A7%D8%AC-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86/ پوپل، «رسم و رسوم ازدواج در افغانستان»، وب‌سایت پژواک.]  </ref> 


ساختار قوم ازبک در افغانستان، سلسله‌مراتبی است و رهبران قوم ازبک از قدرت زیادی برخوردار هستند.<ref>. «اقوام افغانستان»،  ویکی‌شیعه.  </ref> 
از دورة تیموریان که نشان‌دهندة حضور تاریخی قوم ازبک در افغانستان است، مدرسة هرات، مسجد جامع گوهرشاد، قلعة اختیارالدین، مصلای هرات و گازرگاه مرقد خواجه عبدالله انصاری برجای مانده است.<ref>«بناهای هرات در عصر تیموری»، وب‌سایت مجله ویستا.    </ref> 
ازبک‌ها دارای سبک پوشش ویژه‌ای هستند؛ لباس‌های مردانة ازبکی عبارتند از پیراهن و تنبان گوبچه، چین قاقمه و موزة مسی.<ref>.«انجمن فرهنگی دانشجویان افغانستانی سمنان»، وب‌سایت انجمن فرهنگی دانشجویان افغانستان سمنان.  </ref>  در لباس مردانه و زنانة ازبکی از ایکات و گلدوزی استفاده می‌شود. برای زنان ازبک در شمال افغانستان، دو نوع لباس سنتی وجود دارد که اولی شامل یک شلوار ایکات و لباس ایکات است. دختران ازبک برای پوشش سر از یک کلاه کوچک مخملی و زنان متأهل از روسری یا کلاهی که با شال بزرگ سفید و یا رنگی پوشیده شده، استفاده می‌کنند. در روزهای عید نیز زنان روی این لباس یک کت می‌پوشند که با پارچة ایکات تزئین و روی آن گلدوزی شده است. لباس اجتماع، یک کت بلند است که روی شانه‌ها پوشیده شده و بیشتر به‌صورت گلدوزی است. نوع دوم، یک لباس گشاد با نقوش گلدوزی شده و شلوار گشاد است. زنان ازبک در افغانستان از یک شال بزرگ یا چادر برای پوشاندن سر و بدن خود استفاده می‌کنند.<ref>. «همه چیز در باره لباس افغانی وانواع آن»، وب‌سایت فروشگاه مدیسه. </ref> 
ازبک‌ها غذا‌های معروفی دارند؛ قابلی‌پلوی ازبکی علاوه بر افغانستان در ایران و ازبکستان نیز شناخته شده است..<ref> «طرز تهیه قابلی پلو ازبکی با دستور پخت اصلی مرحله به مرحله»، وب‌سایت فیدیا.  </ref>  دیگر غذاهای ازبکی همانند غذای سایر مناطق افغانستان است؛ نظیر بولانی، منتو، کیچیری، قوروت، دلمة برگ، آشک، بره‌کباب و چپلی‌کباب که محبوبیت زیادی در بین آنها دارد.<ref>«سیزده غذای محلی افغانستان»، وب‌سایت مجله گردشگری الی گشت.  </ref> 
مراسم عروسی ازبک‌ها همانند سایر اقوام افغانستان است؛ اما بهترین دختر برای ازدواج در نظر ازبک‌ها کسی است که قالی‌های مرغوب زیادی بافته باشد.<ref>پوپل، «رسم و رسوم ازدواج در افغانستان»، وب‌سایت پژواک.  </ref> 
از دیگر مؤلفه‌های فرهنگی قوم ازبک، موسیقی ازبکی است که این سبک موسیقی در مناطق ازبک‌نشین به‌صورت خاص به زبان ازبکی و دری اجرا می‌شود. در موسیقی ازبکی، از ابزار موسیقی مخصوص آن یعنی غیچک، دنبوره، دوتار ازبکی، دایره، زنگ و چنگ استفاده می‌شود. عبدالغفور کمال، فیض احمدی، خدای‌قل، عصمت‌الله رهیاب، تاج‌محمد انتظار، رشیده (ژاله)، سبزه‌گل لطافت، نسیمه رشید، مولوده (نشاط)، محمد صابر و بی‌رقیب از جمله هنرمندان معروف موسیقی ازبکی هستند.  
از دیگر مؤلفه‌های فرهنگی قوم ازبک، موسیقی ازبکی است که این سبک موسیقی در مناطق ازبک‌نشین به‌صورت خاص به زبان ازبکی و دری اجرا می‌شود. در موسیقی ازبکی، از ابزار موسیقی مخصوص آن یعنی غیچک، دنبوره، دوتار ازبکی، دایره، زنگ و چنگ استفاده می‌شود. عبدالغفور کمال، فیض احمدی، خدای‌قل، عصمت‌الله رهیاب، تاج‌محمد انتظار، رشیده (ژاله)، سبزه‌گل لطافت، نسیمه رشید، مولوده (نشاط)، محمد صابر و بی‌رقیب از جمله هنرمندان معروف موسیقی ازبکی هستند.  
رسانه‌های شنیداری و تصویری قوم ازبک، در دورة جمهوریت پیشرفت چشم‌گیری داشتند. از آن جمله می‌توان به شبکة تلویوزیونی «آیینه» تحت نظر جنبش اسلامی به رهبری عبدالرشید دوستُم<ref>. «تلویزیون آیینه»، وب‌سایت پبام آفتاب.  </ref>  و شبکة تلویزیونی «باتور» در جوزجان متعلق به فرزند دوستُم<ref>. «22رسانه جریمه نقدی و 2 تلویزیون به سارنوالی معرفی شدند»، خبر گزاری صدای افغان (آوا). </ref>  و نیز شبکه‌های رادیویی میمنه، ترکستان، سواش، تمنا، ممتاز، صحت.<ref>رادیوهای خصوصی میمنه در ولایت فاریاب»، مرکز خبرنگاران افغانستان.  </ref> و رادیوهای ولایت جوزجان، رادیو ارمغان، آسایش، درمان، غزل و بوستان اشاره کرد.<ref>«معرفی ولایت جوزجان»، خبرگزاری پژواک.  </ref>  
 
مردم ازبک به ورزش‌های سنتی علاقة زیادی دارند. از جمله ورزش‌های مورد علاقة آنها بزکشی، پهلوانی و چوب‌بازی است.<ref>«معرفی ولایت جوزجان»، خبرگزاری پژواک.  </ref>
رسانه‌های شنیداری و تصویری قوم ازبک، در دورة جمهوریت پیشرفت چشم‌گیری داشتند. از آن جمله می‌توان به شبکة تلویوزیونی «آیینه» تحت نظر جنبش اسلامی به رهبری عبدالرشید دوستُم<ref>. [https://www.payam-aftab.com/fa/news/2152/%D8%AA%D9%84%D9%88%DB%8C%D8%B2%DB%8C%D9%88%D9%86-%D8%A2%DB%8C%DB%8C%D9%86%D9%87 «تلویزیون آیینه»، وب‌سایت پبام آفتاب.]   </ref>  و شبکة تلویزیونی «باتور» در جوزجان متعلق به فرزند دوستُم<ref>. «22[https://www.avapress.com/fa/news/94847/%DB%B2%DB%B2-%D8%B1%D8%B3%D8%A7%D9%86%D9%87-%D8%AC%D8%B1%DB%8C%D9%85%D9%87-%D9%86%D9%82%D8%AF%DB%8C-%DB%B2-%D8%AA%D9%84%D9%88%DB%8C%D8%B2%DB%8C%D9%88%D9%86-%D8%B3%D8%A7%D8%B1%D9%86%D9%88%D8%A7%D9%84%DB%8C-%D9%85%D8%B9 رسانه جریمه نقدی و 2 تلویزیون به سارنوالی معرفی شدند»، خبر گزاری صدای افغان (آوا).] </ref>  و نیز شبکه‌های رادیویی میمنه، ترکستان، سواش، تمنا، ممتاز، صحت.<ref>[https://afjc.media/news/northern-province/faryab/%D8%B1%D8%A7%D8%AF%DB%8C%D9%88-%D8%AE%D8%B5%D9%88%D8%B5%DB%8C-%C2%AB%D9%85%DB%8C%D9%85%D9%86%D9%87%C2%BB%E2%80%8C-%D8%AF%D8%B1-%D9%88%D9%84%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%D9%81%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%A7%D8%A8-%D8%A7%D8%B2 رادیوهای خصوصی میمنه در ولایت فاریاب»،مر کز خبر نگاران افغانستان.] مرکز خبرنگاران افغانستان.  </ref> و رادیوهای ولایت جوزجان، رادیو ارمغان، آسایش، درمان، غزل و بوستان اشاره کرد.<ref>[https://afjc.media/news/northern-province/faryab/%D8%B1%D8%A7%D8%AF%DB%8C%D9%88-%D8%AE%D8%B5%D9%88%D8%B5%DB%8C-%C2%AB%D9%85%DB%8C%D9%85%D9%86%D9%87%C2%BB%E2%80%8C-%D8%AF%D8%B1-%D9%88%D9%84%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%D9%81%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%A7%D8%A8-%D8%A7%D8%B2 «معرفی ولایت جوزجان»، خبرگزاری پژواک.].  </ref>  
مردم ازبک به ورزش‌های سنتی علاقة زیادی دارند. از جمله ورزش‌های مورد علاقة آنها [[بزکشی]]، پهلوانی و چوب‌بازی است.<ref>[https://afjc.media/news/northern-province/faryab/%D8%B1%D8%A7%D8%AF%DB%8C%D9%88-%D8%AE%D8%B5%D9%88%D8%B5%DB%8C-%C2%AB%D9%85%DB%8C%D9%85%D9%86%D9%87%C2%BB%E2%80%8C-%D8%AF%D8%B1-%D9%88%D9%84%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%D9%81%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%A7%D8%A8-%D8%A7%D8%B2 «معرفی ولایت جوزجان»، خبرگزاری پژواک.]   </ref>


==پانویس==
==پانویس==
{{پانویس}}
{{پانویس}}


[http://«ازبک»،%20وب‌سایت%20مرکز%20دایره‌المعارف%20اسلامی،%20ص2https://www.cgie.org.ir/fa/article/229879/%D8%A7%D8%B2%D8%A8%DA%A9-3. «ازبک»، وب‌سایت مرکز دایره‌المعارف اسلامی، ص2-3.]       
== منابع==
[https://www.oktayaslan.com/?
[https://www.oktayaslan.com/?pnum=228&pt=%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AD+%D8%A7%D8%B2%D8%A8%DA%A9%D9%87%D8%A7 تاریخ ازبک‌ها»، وب‌سایت اوکتای اصلان راه سوم.]
. [http://«اقوام%20افغانستان»،%20ویکی%20فقه.https://fa.wikifeqh.ir/%D8%A7%D9%82%D9%88%D8%A7%D9%85_%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86 «اقوام افغانستان»، ویکی فقه.] 
. [http://«ازبک‌ها%20در%20افغانستان»،%20وب‌سایت%20مجله%20خامک.https://khamakshop.com/%D8%A7%D8%B2%D8%A8%DA%A9-%D9%87%D8%A7-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86/ «ازبک‌ها در افغانستان»، وب‌سایت مجله خامک.] 
[http://.%20پاکتچی،%20«ازبک»،%20وب‌سایت%20مرکز%20دایره‌المعارف%20بزرگ%20اسلامی.https://www.cgie.org.ir/fa/article/229879/%D8%A7%D8%B2%D8%A8%DA%A9 . پاکتچی، «ازبک»، وب‌سایت مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.] 
. [http://نورالدین،%20«یک%20اورغ%20ازبک%20که%20مشهور%20به‌نام%20آمازون‌های%20ازبک%20است»،%202021م.%20ص8.https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1863307 نورالدین، «یک اورغ ازبک که مشهور به‌نام آمازون‌های ازبک است»، 2021م. ص8.] 
[http://«معرفی%20زبان%20ازبکی%20الفبا%20و%20راهنمای%20یادگیری»،%20وب‌سایت%20مؤسسه%20زبان%20دهخدا.https://dehkhodaedu.com/%D9%85%D8%B9%D8%B1%D9%81%DB%8C-%D8%B2%D8%A8%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D8%B2%D8%A8%DA%A9%DB%8C/ «معرفی زبان ازبکی الفبا و راهنمای یادگیری»، وب‌سایت مؤسسه زبان دهخدا.]
.«[http://زبان%20ازبکی%20یکی%20از%20گنجینه‌های%20افغانستان%20است»،%20خبرگزاری%20آناتولی.https://www.aa.com.tr/fa/%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86/%D8%BA%D9%86%DB%8C-%D8%B2%D8%A8%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D8%B2%D8%A8%DA%A9%DB%8C-%DB%8C%DA%A9%DB%8C-%D8%A7%D8%B2-%DA%AF%D9%86%D8%AC%DB%8C%D9%86%D9%87-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%A7%D9%81%25 زبان ازبکی یکی از گنجینه‌های افغانستان است»، خبرگزاری آناتولی.] 
[https://wpayman.com/turks-in-afghanistan1/ پیمان، «ترک‌تباران افغانستان»، وبلاگ یادداشت‌های یک روزنامه‌نگار.] 
.[http://«مذهب%20و%20قومیت%20در%20افغانستان»،%20خبرگزاری%20جمهوری%20اسلامی.https://www.irna.ir/news/81810116/%D9%85%D8%B0%D9%87%D8%A8-%D9%88-%D9%82%D9%88%D9%85%DB%8C%D8%AA-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86 «مذهب و قومیت در افغانستان»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.] 
.«ج[http://غرافیای%20انسانی%20افغانستان»،%20وب‌سایت%20سرکنسولگری%20جمهوری%20اسلامی%20ایران%20در%20هرات.https://herat.mfa.ir/portal/GeneralCategoryServices/12573 غرافیای انسانی افغانستان»، وب‌سایت سرکنسولگری جمهوری اسلامی ایران در هرات.] 
.[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/995060/%D8%AA%D8%A7%D9%85%D9%84%DB%8C-%D8%A8%D8%B1-%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D8%B3%D8%AA-%D8%AE%D8%A7%D8%B1%D8%AC%DB%8C-%D8%AC%D9%85%D9%87%D9%88%D8%B1%DB%8C-%D8%A7%D8%B2%D8%A8%DA%A9%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D8%B2- عطایی و کوزه‌گر کالجی، «تأملی بر سیاست خارجی جمهوری ازبکستان از منظر پیوستگی»، 1391ش، ص2.]
. [https://khamakshop.com/%D8%A7%D8%B2%D8%A8%DA%A9-%D9%87%D8%A7-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86/ مجیدی، «ازبک‌ها در افغانستان»، وب‌سایت مجله خامک، 1401ش.<nowiki>]</nowiki>]
 
. [https://abadis.ir/fatofa/%DA%A9%D8%A7%D9%85-%D8%A7%DB%8C%D8%B1/ «کام‌ایر»، دانشنامه عمومی وب‌سایت آبادیس.]
[https://abadis.ir/fatofa/%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF-%DB%8C%D9%88%D8%B3%D9%81-%D8%BA%D8%B6%D9%86%D9%81%D8%B1/ «محمد یوسف غضنفر»، داشنامه عمومی، وب‌سایت آبادیس.]
 
. [https://fa.wikishia.net/view/%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86 «اقوام افغانستان»،  ویکی‌شیعه.] 
.[https://vista.ir/m/a/5b5oo/%D8%A8%D9%86%D8%A7%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%87%D8%B1%D8%A7%D8%AA-%D8%AF%D8%B1-%D8%B9%D8%B5%D8%B1-%D8%AA%DB%8C%D9%85%D9%88%D8%B1%DB%8C «بناهای هرات در عصر تیموری»، وب‌سایت مجله ویستا].   
.[http://www.afg-uns.blogfa.com/post/59 «انجمن فرهنگی دانشجویان افغانستانی سمنان»، وب‌سایت انجمن فرهنگی دانشجویان افغانستان سمنان]. 
. [https://www.modiseh.com/blog/%D9%84%D8%A8%D8%A7%D8%B3-%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%DB%8C/ «همه چیز در باره لباس افغانی وانواع آن»، وب‌سایت فروشگاه مدیسه.] 
. [https://fidia.ir/uzbaki-qabili-polo/ «طرز تهیه قابلی پلو ازبکی با دستور پخت اصلی مرحله به مرحله»، وب‌سایت فیدیا]. 
. [https://www.eligasht.com/Blog/tourism/13-%D8%BA%D8%B0%D8%A7%DB%8C-%D9%85%D8%AD%D9%84%DB%8C-%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86/ «سیزده غذای محلی افغانستان»، وب‌سایت مجله گردشگری الی گشت]. 
[https://pajhwok.com/fa/opinion/%D8%B1%D8%B3%D9%88%D9%85-%D8%A7%D8%B2%D8%AF%D9%88%D8%A7%D8%AC-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86/ پوپل، «رسم و رسوم ازدواج در افغانستان»، وب‌سایت پژواک.] 
. [https://www.payam-aftab.com/fa/news/2152/%D8%AA%D9%84%D9%88%DB%8C%D8%B2%DB%8C%D9%88%D9%86-%D8%A2%DB%8C%DB%8C%D9%86%D9%87 «تلویزیون آیینه»، وب‌سایت پبام آفتاب.] 
. [https://www.avapress.com/fa/news/94847/%DB%B2%DB%B2-%D8%B1%D8%B3%D8%A7%D9%86%D9%87-%D8%AC%D8%B1%DB%8C%D9%85%D9%87-%D9%86%D9%82%D8%AF%DB%8C-%DB%B2-%D8%AA%D9%84%D9%88%DB%8C%D8%B2%DB%8C%D9%88%D9%86-%D8%B3%D8%A7%D8%B1%D9%86%D9%88%D8%A7%D9%84%DB%8C-%D9%85%D8%B9 «22رسانه جریمه نقدی و 2 تلویزیون به سارنوالی معرفی شدند»، خبر گزاری صدای افغان (آوا)]. 
. [https://afjc.media/news/northern-province/faryab/%D8%B1%D8%A7%D8%AF%DB%8C%D9%88-%D8%AE%D8%B5%D9%88%D8%B5%DB%8C-%C2%AB%D9%85%DB%8C%D9%85%D9%86%D9%87%C2%BB%E2%80%8C-%D8%AF%D8%B1-%D9%88%D9%84%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%D9%81%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%A7%D8%A8-%D8%A7%D8%B2 «رادیوهای خصوصی میمنه در ولایت فاریاب»،  مرکز خبرنگاران افغانستان]. 
. [https://elections.pajhwok.com/dr/node/6023 «معرفی ولایت جوزجان»، خبرگزاری پژواک].
 
== منابع ==
* «ازبک‌ها در افغانستان»، وب‌سایت مجلة خامک، تاریخ بازدید: 4 فروردین 1402ش.
* «ازبک‌ها در افغانستان»، وب‌سایت مجلة خامک، تاریخ بازدید: 4 فروردین 1402ش.
   
   

نسخهٔ کنونی تا ‏۷ ژوئن ۲۰۲۳، ساعت ۰۹:۵۹

قوم ازبک قوم ترک‌تبار در کشورهای افغانستان، ازبکستان، تاجیکستان، ترکمنستان و قرقیزستان.


قوم ازبک‌، یکی از چهار قوم بزرگ و مهم در افغانستان است. این قوم در قرن سوم قبل از میلاد در آسیای مرکزی ظهور کرد. حضور آنها در شمال افغانستان به‌‌دنبال فروپاشی سلسلة تیموریان در هرات بود. مردم ازبک دارای ویژگی‌های نژادی، زبانی و فرهنگ مخصوص بوده و به زبان ازبکی و فارسی دری صحبت می‌کنند.

مفهوم‌شناسی

کلمة ازبک، ترکیبی از دو واژة متداول ترکی «اوز» و «بیک» است. بخش اول در منابع تاریخی نظیر اوزبیگین یا اوزآپا به ‌کار رفته و بخش دوم یعنی واژة «بیک» از القاب متداول نزد ترکان بوده است؛ ترکیب این دو به‌معنای «آقای خود» است. تاریخ‌نگاران مسلمان معتقدند که ازبک‌ها، نام قومی خود را از ازبک‌خان، فرمانروای مسلمان اردوی زرین گرفته‌اند. در منابع تاریخی از سرزمین اردوی زرین برای مملکت ازبک یاد شده است.[۱] همچنین در برخی منابع دیگر، نام قوم ازبک به اوغوزخان نسبت داده شده است. اوغوزخان به اوغوزبیک نیز شهرت داشت.[۲]

نژاد و تاریخچه

ازبک‌ها در افغانستان، از سابقة تاریخی برخوردار هستند. دورة تیموریان در هرات، نمونه‌ای بارز از حضور تاریخی آنها است. تیمور، مؤسس سلسلة تیموریان از قبیلة برلاس (یکی از قبایل ازبک) در شهر «کش» در جنوب سمرقند متولد شد و یکی از قدرتمندترین فرمانروایان مسلمان به‌شمار می‌رفت. بر اساس منابع تاریخی، حضور ازبک‌ها در افغانستان دو مرحلة تاریخی دارد؛ در مرحلة اول، ازبک‌ها از سپاهیان مغول و ترک معروف به اردوی زرین بودند که از سدة 13 تا سدة 15 میلادی بر منطقة سیبری در روسیه تسلط داشتند. بعد از فروپاشی اردوی زرین، قوم ازبک به‌سوی جنوب کوچ کرده و در اطراف رودخانه‌های سیردریا و آمودریا مستقر شدند.[۳] مرحلة دوم حضور ازبک‌ها در افغانستان، به دهه‌های 1920 تا 1930م بر می‌گردد. در آن زمان، ازبک‌ها در شورش باسمچی علیه جماهیر شوروی شرکت کرده و بعد از شکست در این جنگ‌ها، به افغانستان پناهنده شدند.[۴]

اقوام و زبان‌ها

ازبک‌ها از نظر گروه‌های قومی، به سه گروه بزرگ تقسیم می‌شوند که هر کدام زیرشاخه‌هایی دارند:

  1. گروه اول، بادیه‌نشین‌ها هستند که تقسیمات قبیله‌ای را فراموش کرده‌اند.
  2. گروه دوم، ترک و مغول هستند که نیمه کوچ‌‌نشین بوده و از نسل ترک‌های پیش از عصر قوم جُغتایی و نیز مهاجران مغول و ترک در عصر جغتایی هستند. این گروه، تقسیمات قبیله‌ای خود را حفظ کرده و خود را تُرک می‌خوانند.
  3. گروه سوم از نسل قوم ازبک، مهاجرانی از دشت قِپچان در زمان دورة شیبانی در سده‌های 10 و 11 و 12 میلادی هستند. این گروه هم تقسیمات قبیله‌ای خود را حفظ کرده‌اند.[۵]

در مناطق مرزی شمال افغانستان، ازبک‌هایی از طایفة لیقی زندگی می‌کنند و به چهار زیرشاخة اِسِنخواجه، بادِر اَهلی، بایرام و تورتِ اول تقسیم می‌شوند.[۶]

ازبک‌ها، ترک‌زبان هستند و زبان ازبکی از عناصر فرهنگی آنها به‌شمارمی‌رود. زبان ازبکی در افغانستان تحت تأثیر زبان فارسی دری قرار گرفته است.[۷] این زبان،‌ به‌عنوان سومین زبان در افغانستان شناخته می‌شود. در سال 1400ش رئیس‌جمهور افغانستان، اشرف غنی، در دیداری با بزرگان قوم ازبک، 29 میزان را روز ملی زبان ازبکی اعلام کرد و آن را یکی از گنجینه‌های فرهنگی افغانستان خواند.[۸]

جمعیت‌شناسی

جمعیت ترک‌تبارها در افغانستان، بین 3 تا ۵ میلیون برآورد شده[۹] که حدود 10 درصد از کل جمعیت افغانستان است. ازبک‌های افغانستان مسلمان و از نظر مذهبی، بیشتر اهل‌سنت و در دینداری بسیار قوی و پایبند به احکام شرعی اند. [۱۰] در ازبکستان، حدود 83.3 درصد از کل جمعیت را ازبک‌ها تشکیل داده‌اند.

موقعیت جغرافیایی

قوم ازبک در افغانستان از نظر موقعیت جغرافیایی، در ولایت‌های شمالی فاریاب، جوزجان، سمنگان، قسمت شرقی بادغیس و بخش‌هایی از ولایت‌های قندوز و تخار ساکن هستند.[۱۱] ازبک‌ها در ازبکستان، بیشترین جمعیت را داشته و در کشورهای تاجیکستان، قیرقزستان و قزاقستان هم حضور چشم‌گیری دارند.[۱۲]

اقتصاد

ازبک‌ها بسیاری از زمین‌های کشاورزی شمال افغانستان را در اختیار دارند و غلات و سبزیجات می‌کارند. علاوه بر آن، مهارت‌هایی در تولید صنایع دستی دارند و محصولات فرآوردة دامی را تولید می‌کنند. تولید پنبه نیز ثروت قابل توجهی نصیب ازبک‌ها می‌کند؛ اما شهرت اقتصادی ازبک‌ها در تولید قالی است که بیشتر توسط زنان بافته می‌شود.

ازبک‌ها از استقلال اقتصادی نسبی برخوردار هستند و به دولت‌های مرکزی وابسته نبوده‌‌اند.[۱۳] مالکیت شرکت «کام‌ایر»، از مهمترین شرکت‌های هواپیمایی افغانستان، در اختیار ازبک‌ها است.[۱۴] آنها هم‌چنین در بخش بانکداری نیز حضوری فعال دارند و «غضنفر بانک» متعلق به این قوم است.[۱۵]

وضعیت سیاسی

ازبک‌ها علاوه بر اینکه به‌صورت نیمه‌مختار در مناطق شمالی افغانستان حضور داشته‌اند، پس از خروج قوای شوروی و شروع جنگ‌های داخلی، در کنار اقوام هزاره‌ و تاجیک‌ خواستار سهم‌ سیاسی در کابل بوده‌اند. با تسلط «عبدالرشید دوستُم» بر ولایات شمالی ازبک‌نشین، ازبک‌ها به ساختار سیاسی منسجم و قدرتمندی دست یافتند. آنها به ائتلاف شمال که علیه رژیم طالبان می‌جنگید، پیوستند و پس از سقوط طالبان، به نفوذ بیشتری در عرصه‌های سیاسی نظامی افغانستان دست یافتند. در نظام فعلی طالبان نیز ازبک‌ها در سطح معاون ریاست‌الوزرا و چندین والی و فرماندة نظامی، در قدرت سهیم شده‌اند.[۱۶]

آداب و رسوم

ساختار قوم ازبک در افغانستان، سلسله‌مراتبی است و رهبران قوم ازبک از قدرت زیادی برخوردار هستند.[۱۷] از دورة تیموریان که نشان‌دهندة حضور تاریخی قوم ازبک در افغانستان است، مدرسة هرات، مسجد جامع گوهرشاد، قلعة اختیارالدین، مصلای هرات و گازرگاه مرقد خواجه عبدالله انصاری برجای مانده است.[۱۸]

ازبک‌ها دارای سبک پوشش ویژه‌ای هستند؛ لباس‌های مردانة ازبکی عبارتند از پیراهن و تنبان گوبچه، چین قاقمه و موزة مسی.[۱۹] در لباس مردانه و زنانة ازبکی از ایکات و گلدوزی استفاده می‌شود. برای زنان ازبک در شمال افغانستان، دو نوع لباس سنتی وجود دارد که اولی شامل یک شلوار ایکات و لباس ایکات است. دختران ازبک برای پوشش سر از یک کلاه کوچک مخملی و زنان متأهل از روسری یا کلاهی که با شال بزرگ سفید و یا رنگی پوشیده شده، استفاده می‌کنند. در روزهای عید نیز زنان روی این لباس یک کت می‌پوشند که با پارچة ایکات تزئین و روی آن گلدوزی شده است. لباس اجتماع، یک کت بلند است که روی شانه‌ها پوشیده شده و بیشتر به‌صورت گلدوزی است. نوع دوم، یک لباس گشاد با نقوش گلدوزی شده و شلوار گشاد است. زنان ازبک در افغانستان از یک شال بزرگ یا چادر برای پوشاندن سر و بدن خود استفاده می‌کنند.[۲۰]

ازبک‌ها غذا‌های معروفی دارند؛ قابلی‌پلوی ازبکی علاوه بر افغانستان در ایران و ازبکستان نیز شناخته شده است..[۲۱] دیگر غذاهای ازبکی همانند غذای سایر مناطق افغانستان است؛ نظیر بولانی، منتو، کیچیری، قوروت، دلمة برگ، آشک، بره‌کباب و چپلی‌کباب که محبوبیت زیادی در بین آنها دارد.[۲۲]

مراسم عروسی ازبک‌ها همانند سایر اقوام افغانستان است؛ اما بهترین دختر برای ازدواج در نظر ازبک‌ها کسی است که قالی‌های مرغوب زیادی بافته باشد.[۲۳]

از دیگر مؤلفه‌های فرهنگی قوم ازبک، موسیقی ازبکی است که این سبک موسیقی در مناطق ازبک‌نشین به‌صورت خاص به زبان ازبکی و دری اجرا می‌شود. در موسیقی ازبکی، از ابزار موسیقی مخصوص آن یعنی غیچک، دنبوره، دوتار ازبکی، دایره، زنگ و چنگ استفاده می‌شود. عبدالغفور کمال، فیض احمدی، خدای‌قل، عصمت‌الله رهیاب، تاج‌محمد انتظار، رشیده (ژاله)، سبزه‌گل لطافت، نسیمه رشید، مولوده (نشاط)، محمد صابر و بی‌رقیب از جمله هنرمندان معروف موسیقی ازبکی هستند.

رسانه‌های شنیداری و تصویری قوم ازبک، در دورة جمهوریت پیشرفت چشم‌گیری داشتند. از آن جمله می‌توان به شبکة تلویوزیونی «آیینه» تحت نظر جنبش اسلامی به رهبری عبدالرشید دوستُم[۲۴] و شبکة تلویزیونی «باتور» در جوزجان متعلق به فرزند دوستُم[۲۵] و نیز شبکه‌های رادیویی میمنه، ترکستان، سواش، تمنا، ممتاز، صحت.[۲۶] و رادیوهای ولایت جوزجان، رادیو ارمغان، آسایش، درمان، غزل و بوستان اشاره کرد.[۲۷] مردم ازبک به ورزش‌های سنتی علاقة زیادی دارند. از جمله ورزش‌های مورد علاقة آنها بزکشی، پهلوانی و چوب‌بازی است.[۲۸]

پانویس

  1. ↑ «ازبک»، وب‌سایت ازبک وب‌سایت مرکز دایره‌المعارف اسلامی، ص2-3.م
  2. ↑ «تاریخ ازبک‌ها»، وب‌سایت اوکتای اصلان راه سوم.
  3. ↑ «اقوام افغانستان»، ویکی فقه.
  4. ↑ . «ازبک‌ها در افغانستان»، وب‌سایت مجله خامک.
  5. ↑ پاکتچی، «ازبک»، وب‌سایت مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.
  6. ↑ . نورالدین، «یک اورغ ازبک که مشهور به‌نام آمازون‌های ازبک است»، 2021م. ص8.
  7. ↑ «معرفی زبان ازبکی الفبا و راهنمای یادگیری»، وب‌سایت مؤسسه زبان دهخدا. .
  8. ↑ .«زبان ازبکی زبان ازبکی یکی از گنجینه‌های افغانستان است»، خبرگزاری آناتولی.
  9. ↑ . یاداشت های یک روز نامه نگار، پیمان، «ترک‌تباران افغانستان»، وبلاگ یادداشت‌های یک روزنامه‌نگار.
  10. ↑ .«ممذهب و قومیت در افغانستان»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
  11. ↑ .«جغرافیای انسانی افغانستان»، وب‌سایت سرکنسولگری جمهوری اسلامی ایران در هرات. جمهوری اسلامی ایران در هرات.
  12. ↑ .عطعطایی و کوزه‌گر کالجی، «تأملی بر سیاست خارجی جمهوری ازبکستان از منظر پیوستگی»، 1391ش، ص2.
  13. ↑ . مجیدی، «ازبک‌ها در امجیدی، ازبک ها در فغانستان»، وب‌سایت مجله خامک، 1401ش.
  14. ↑ «کام‌ایر»، دانشنامه عمومی وب‌سایت آبادیس.
  15. ↑ «محمد یوسف غضنفر»، داشنامه عمومی، وب‌سایت آبادیس.
  16. ↑ . مجیدی، «ازبک‌ها در افغانستان» وب‌سایت مجله خامک، 1401ش.
  17. ↑ . «اقوام افغانستان»، ویکی‌شیعه.
  18. ↑ «بناهای هرات در عصر بنا هایی هرات در عصر تیموری»، وب‌سایت مجله ویستا.
  19. ↑ .«انجمن فرهنگی دانشجویان افغانستانی سمنان.»، وب‌سایت انجمن فرهنگی دانشجویان افغانستان سمنان.
  20. ↑ . «همه چیز در باره لباس افغانی وانواع آن»، وب‌سایت فروشگاه مدیسه.
  21. ↑ «طرز تهیه قابلی پلو ازبکی با دستور پخت اصلی مرحله به مرحله»، وب‌سایت فیدیا.
  22. ↑ «سیزده غذای محلی افغانستان»، وب‌سایت مجله گردشگری الی گشت.
  23. ↑ پوپل، «رسم و رسوم ازدواج در افغانستان»، وب‌سایت پژواک.
  24. ↑ . «تلویزیون آیینه»، وب‌سایت پبام آفتاب.
  25. ↑ . «22رسانه جریمه نقدی و 2 تلویزیون به سارنوالی معرفی شدند»، خبر گزاری صدای افغان (آوا).
  26. ↑ رادیوهای خصوصی میمنه در ولایت فاریاب»،مر کز خبر نگاران افغانستان. مرکز خبرنگاران افغانستان.
  27. ↑ «معرفی ولایت جوزجان»، خبرگزاری پژواک..
  28. ↑ «معرفی ولایت جوزجان»، خبرگزاری پژواک.


منابع

  • «ازبک‌ها در افغانستان»، وب‌سایت مجلة خامک، تاریخ بازدید: 4 فروردین 1402ش.
  • «اقوام افغانستان»، ویکی ‌فقه، تاریخ درج مطلب: 19 آبان 1400ش.
  • «انجمن فرهنگی دانشجویان افغانستانی سمنان»، وب‌سایت انجمن فرهنگی دانشجویان افغانستان سمنان، تاریخ درج مطلب: 18 آبان 1391ش.
  • «بناهای هرات در عصر تیموری»، وب‌سایت مجلة ویستا، تاریخ درج مطلب: 8 فروردین 1402ش.
  • پاکتچی، احمد، «ازبک»، وب‌سایت مرکز دایره‌المعارف اسلامی، تاریخ درج مطلب: 19 خرداد 1399ش.
  • پوپل، کریم، «رسم و رسوم ازدواج در افغانستان»، وب‌سایت پژواک، تاریخ درج مطلب: 26 حمل 1401ش.
  • پیمان، وحید، «ترک‌تباران افغانستان»، وبلاگ یادداشت‌های یک روزنامه‌نگار، تاریخ درج مطلب: 4 شهریور 1401ش.
  • «تاریخ ازبک‌ها»، وب‌سایت اوکتای اصلان راه سوم، تاریخ بازدید: 4 فروردین 1402ش.
  • «تلویزیون آیینه»، وب‌سایت پیام آفتاب، تاریخ بازید: 11 فروردین 1202ش.
  • «جغرافیای انسانی افغانستان»، وب‌سایت سرکنسولگری جمهوری اسلامی ایران در هرات، تاریخ درج مطلب: 6 فروردین 1402ش.
  • «رادیوهای خصوصی میمنه در ولایت فاریاب»، مرکز خبرنگاران افغانستان، تاریخ بازدید: 11 فروردین 1402ش.
  • «زبان ازبکی یکی از گنجینه‌های افغانستان است»، خبرگزاری آناتولی، تاریخ بازدید: 6 فروردین 1402ش.
  • «سیزده غذای محلی افغانستان»، وب‌سایت مجله گردشگری الی‌گشت، تاریخ درج مطلب: 11 بهمن 1399ش.
  • «طرز تهیه قابلی‌پلو ازبکی با دستور پخت اصلی مرحله به مرحله»، وب‌سایت فیدیا، تاریخ بازدید: 9 آبان 1402ش.
  • عطایی، فرهاد و کوزه‌گر کالجی، ولی، «تأملی بر سیاست خارجی جمهوری ازبکستان از منظر پیوستگی»، تاریخ بازدید: 7 فروردین 1402ش.
  • مجیدی، عبدالطیف، «ازبک‌ها در افغانستان»، وب‌سایت مجلة خامک، تاریخ درج مطلب: 19 خرداد 1401ش.
  • «مذهب و قومیت در افغانستان»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ بازدید: 5 فروردین 1402ش.
  • «معرفی زبان ازبکی الفبا و راهنمای یادگیری»، وب‌سایت مؤسسة زبان دهخدا، تاریخ بازدید: 6 فروردین 1402ش.
  • «معرفی ولایت جوزجان»، خبرگزاری پژواک، تاریخ بازدید: 8 فروردین 1402ش.
  • نورالدین، خاتون اوغلی، «یک اورغ ازبک که مشهور به نام آمازون‌های ازبک است»، 2022م.
  • «همه چیز دربارة انواع مدل لباس افغانی و انواع آن»، وب‌سایت فروشگاه مدیسه، تاریخ درج مطلب: 9 فروردین 1402ش.
  • «22 رسانه جریمه نقدی و 2 تلویزیون به سارنوالی معرفی شدند»، خبرگزاری صدای افغان (آوا) تاریخ درج مطلب: 15 سرطان 1393ش.
برگرفته از «https://fa.wikizendegi.com/w/index.php?title=قوم_ازبک&oldid=15787»