مسجد جامع ارومیه

مسجد جامع ارومیه؛ یکی از آثار کهن در شهر تاریخی ارومیه.

یکی از کهن‌ترین آثار باستانی شهر ارومیه، مسجد جامع آن است که در بافت قدیمی شهر قرار دارد. برخی پژوهشگران معتقدند که این بنا در زمان ساسانیان آتشکده بود و در دوران اسلامی بر روی آن مسجدی ساخته شد. شیوۀ ساخت بنای نخستینِ مسجد و نیز محراب آن که به‌طور دقیق متوجه سمت ‌کعبه نیست، گواهی می‌دهد که مانند دیگر مساجدِ چارطاقی ایران، پیش‌تر آتشکده بوده است. تاریخ بنای این مسجد معلوم نیست؛ اما شبستان گنبددار قدیمی آن گویای تعلق مسجد به دورۀ سلجوقیان (قرن ششم هـ.ق) است. محراب این شبستان و چهل ستون متصل به آن در تاریخ 676ق در زمان حکومت ایلخانان ساخته شده است. بر اساس سنگ‌نوشتۀ موجود، حجره‌های قدیمی اطراف صحن نیز در سال 1184ق، یعنی اوایل دورۀ زندیه ساخته شده است. بخش نوساز اطراف صحن، مربوط به دو دهۀ اخیر است.

مکان

مسجد جامع ارومیه در مرکز شهر و خیابان اقبال قرار گرفته است. این مسجد در میان بازار قدیمی شهر واقع شده و یکی از ارکان اصلی بافت قدیمی شهر است. مسجد، دو درب دارد که یکی به راستۀ سنگ‌تراشان و دیگری به بازار عطاران باز می‌شود.

معماری

مسجد جامع ارومیه، شبیه «کوشک» است و گلدسته ندارد. بنای اصلی مسجد از دو شبستان و یک صحن شکل گرفته است؛ شبستان گنبددار که قدیمی‌تر بوده و آثار معماری سلجوقیان را دارد، هستۀ اولیۀ بنا را تشکیل داده است و شبستان چهل‌ستون که نمایانگر معماری ایلخانی است، در مجاورت شبستان گنبددار قرار گرفته است. درهای هر دو شبستان به صحن مسجد باز می‌شوند.

شبستان چهل‌ستون، در ضلع جنوبی صحن قرار دارد و کف آن پایین‌تر از سطح صحن است. این شبستان، دارای ورودی کوچک بوده و کتیبۀ لاجوردی‌ بر آن نقش بسته است. بعد از ورودی کوچک، ورودی بزرگ با کاشی‌کاری و گچ‌بری زیبا و دو سنگ‌نوشتۀ مرمر، قرار دارد. در دیواره‌های بیرونی شبستان چهل‌ستون و اطراف صحن، ایوان‌هایی برای تحصیل طلاب علوم دینی، تعبیه شده است.

شبستان اصلی، دارای گنبد دایره‌ای شکل آجری بوده و بی‌همتا است. محراب مسجد با گچ‌بری نفیس در این قسمت قرار گرفته است. چند کتیبه در میان طرح‌های گچی، تعبیه شده است. نمای محراب تماماً با خطوط و کتیبه‌ها و گچ‌بری‌های ظریف تزیین شده است. این تزئیناتِ اسلیمی، زیبا بوده و متقارن با خطوط و نقش‌ها است. نقش‌های میانی این تابلو دو لایه است؛ لایۀ درونی، کاملا مجزا طراحی شده و لایۀ دوم بدون وسیله خارجی بر روی آن منطبق و اجرا شده و تحسین و شگفتی بازدیدکنندگان و کارشناسان را برمی‌انگیزد. این نقش‌ها را به پارچه ظریف توری‌ای تشبیه کرده‌اند که با گچ‌بری‌های ماهرانه و نقوش جالب و بی‌همتا به یکدیگر تنیده و بافته شده‌اند و از شاهکارهای بی‌بدیل و اوج معماری دوره ایلخانی به‌شمار آورده‌اند. آیات دور تا دور شبستان اصلی به خط نستعلیق بسیار زیبا کار شده و کتیبه‌های کوفی، دور گنبد قرار گرفته‌اند. به اعتقاد گروهی از پژوهشگران، سبک تزئینات، گچ‌بری‌ها، ستون‌بندی‌ها و طاق‌های مسجد، شبیه سبک معماری سلجوقیان است. از مهم‌ترین جنبه‌های تزئینی مسجد، کتیبه‌های کوفی دور گنبد و گچ‌بری محراب آن است.

مرمت و بازسازی

مسجد جامع ارومیه، چندین بار مرمت شده است. براساس نوشتۀ «میرزا رشید ادیب‌الشعرا» در کتاب تاریخ افشار، این مسجد به‌فرمان رضا قلی‌خان بیگلربیگی افشار در سال ۱۱۸۴ق بازسازی شد و ادامۀ تعمیر آن در سال ۱۲۵۰ق به دستور نجف‌قلی خان بیگلربیگی افشار، صورت گرفت. در سال ۱۲۸۷ق، گنبد مسجد به دستور یوسف‌خان شجاع‌الدوله، حکمران وقت ارومیه، مرمت شد. در سال‌های اخیر نیز مرمت و احیای ایوان‌های بخش شرقی صحن، زیر نظر ادارۀ میراث فرهنگی و گردشگری شروع شده است. عایق‌سازی شبستان، پشت‌بام و گنبدها برای جلوگیری از نشتی‌ها نیز انجام شده است. داخل گنبدخانه، نورپردازی و فرش شده است. مسجد جامع ارومیه به شماره ۲۴۳، در فهرست آثار ملی ثبت شده و یکی از بناهای فاخر تاریخی آذربایجان‌ غربی، با معماری یگانه است. منبر چوبی این مسجد نیز در اواخر سال ۱۳۹۹ش در فهرست میراث منقول ثبت و مرمت آن شروع شد.

منابع

• «مسجد جامع ارومیه شاهکار معماری ایرانی اسلامی»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج خبر: 5 فروردین 1400ش.
• پری‌نوش، زهره، «معرفی مسجد جامع ارومیه»، سایت تبیان، تاریخ درج مطلب: 8 بهمن 1387ش.
• دهقان، علی، سرزمین زردشت، تهران، ابن‌سینا، ۱۳۴۸ش.
• مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، بیروت، ۱۴۰۸ق.
• Godard, A., L’art de l’Iran, Paris, 1962.
• Pope, A. U., A Survey of Persian Art, Tehran, 1967.
• Wilson, J. C., «The Masjid-i-Jameiʾ of Rizaʿiya», Bulletin of the American Institute for Iranian Art and Archaeology, New York, 1937, vol. V.