ریاضت؛ اصلاح و تهذیب نفس در سه ساحت اعتقادی، اخلاقی و رفتاری.
ریاضت، در فرهنگ اسلامی امری لازم برای تهذیب و تعالی نفس و به‌دور از هرگونه افراط و تفریط است. تزکیۀ نفوس در پرتو تعالیم کتاب و سنت، مقدمۀ تربیت اجتماعی است تا به تکوین مدیریت سیاسی- اجتماعی برای احقاق حق و اقامۀ عدل و قسط اجتماعی بینجامد. این نوع ریاضت در مقایسه با سایر ریاضت‌های رایج در نحله‌های فکری از لحاظ اهداف، حدود و کارکرد متمایز است.
مفهوم‌شناسی
واژۀ عربی «ریاضت» به‌معنای تعلیم‌دادن، [۱] به کنترل درآوردن، [۲] پروراندن، [۳] تربیت و تمرین دادن،[۴] در فرهنگ فارسی به‌معنای کوشش همراه با رنج و سختی است.[۵] ریاضت در اصطلاح حکمای مسلمان به‌معنای پیروی‌نکردن از قوای نفسانی و رذایل اخلاقی برای رسیدن به کمال، [۶] منع نفس از توجه به غیر خدا،[۷] مبارزه با خواهش‌های نفسانی برای پیشگیری از طغیان‌گری نفس [۸] و تمرین و آماده‌سازی روح برای دریافت حقایق معرفتی در راستای اطاعت الهی، است.[۹]
تاریخچه
ادیان و آیین‌های گوناگون در طول تاریخ با توجه به تعریفی که از نفس داشته‌اند، شیوه‌های مختلفی از ریاضت را با هدف تزکیۀ نفس از رذائل و پستی‌ها به پیروان خود سفارش کرده و آن را لازمۀ انسانیت در نظر گرفته‌اند.[۱۰]
اهداف
از منظر عارفان مسلمان، ریاضت وسیله‌ای برای دستیابی به کمال حقیقی و رضای خداوند است که سه هدف اصلی را به‌دنبال دارد:
اقسام ریاضت
ریاضت در فرهنگ مسلمانان به دو نوع مشروع وغیر مشروع تقسیم می‌شود:
الف- ریاضت مشروع و معقول
ریاضت مشروع از منظر مسلمانان، در قالب آموزه‌های دینی و در چارچوب شریعت شکل می‌گیرد. فرد براساس معیارهای شرعی، اعمال عبادی خود مانند نماز و روزه را انجام می‌دهد و معناگرایی و سلوک را در گسست از زندگی اجتماعی نمی‌جوید. سلوک فردی و اجتماعی پیامبر اسلام و امامان و اهتمام آنها نسبت به هدایت و تربیت جامعه مصداق بارز این ریاضت دانسته شده است.[۱۲]
ب- ریاضت نامشروع
ریاضت نامشروع شامل آن دسته از تلاش‌های انسان می‌شود که از راه به سختی انداختن جسم در تکاپوی دستیابی به مهارت‌ها و توانمندی‌های فرامادی است؛ این نوع ریاضت، کرامت انسانی را زیر سؤال برده، باعث سرکوب خواسته‌های معقول شده و انسان را از مسیر رشد حقیقی بازمی‌دارد؛ مانند تلاش‌های مرتاضان هندی، رهبانیت و دوری از اموری که خداوند حلال کرده است.[۱۳] در فرهنگ مسلمانان و به‌ویژه در عرفان شیعی، همواره بر پرهیز از ریاضت‌های غیرمعقول، تأکید شده است. ریاضتی که در آموزه‌های اسلام، سیرۀ امامان و معارف شیعی، تجلی یافته منوط به التزام به اوامر و نواهی الهی است که با ریاضت موجود در هندوئیسم، بودیسم، رهبانیت مسیحی و گونه‌هایی از تصوف، تفاوت‌های اساسی دارد:
- در ریاضت شرعی انسان اجازۀ ضرر زدن به خود و دیگران را ندارد و اعمال او باید فایدۀ عقلایی داشته باشد، مانند روزه که در صورت آسیب جسمانی، حرام می‌شود.[۱۴]
- ریاضت مشروع و معقول در جهت بندگی خداوند صورت می‌گیرد؛ اما هدف ریاضت‌های غیرشرعی برای رسیدن به قدرت‌های خاص، تسخیر بدن و طبیعت و یا تقویت اراده است.[۱۵]
- ریاضت شرعی با هرگونه جامعه‌گریزی و درون‌گرایی محض مخالف است و توجه و کمک به خلق را از اهداف اصلی خود می‌داند؛ اما ریاضت غیرشرعی از توجه به وظایف اجتماعی، گریزان است.[۱۶]
- در ریاضت غیرمشروع، تلاش‌ها بر آموزش و تمرین استوار است و ممکن است در راه نادرست استفاده شود؛ اما هدف ریاضت معقول، قرب الهی بوده و از کمال به‌دست آمده سوءاستفاده نمی‌شود.[۱۷]
جایگاه ریاضت
کسب موفقیت در انسان می‌تواند منشأ حس بزرگی، غرور و خودبینی شود. در نظام‌های تربیتی، شکوفایی هر استعدادی نیازمند شکستن غرور ناشی از آن است. به‌همین دلیل، انسان نیاز به ریاضت نفس دارد تا از چنگال منیّت‌ها و خودبرتربینی‌ها رهایی یابد و با تمرین و پرورش روح خود از بروز بسیاری از رذایل اخلاقی مانند تنبلی، حسادت، دروغ، بهانه‌تراشی و پرخاشگری و مفاسد اجتماعی ناشی از آن مانند دزدی، کم‌کاری، طلاق، اعتیاد و جنایت پیشگیری کند.[۱۸] در این چارچوب، ریاضت با هدف تزکیه و تهذیب نفس، همواره مورد توجه آموزه‌های قرآن و سنت بوده و در تقابل با رویۀ برخی فرقه‌ها مانند گروه‌هایی از صوفیه است. در اسلام، ریاضت مطلوب شامل عمل به احکام شرعی و رعایت آداب و اخلاق اسلامی است. [۱۹] انجام عبادات از قبیل نماز و خضوع و خشوع در برابر خدا، [۲۰] روزه و خودداری نفس از لذات جسمانی، [۲۱] حج و تحمل سختی‌ها و مشقت‌های مناسک آن [۲۲] و رعایت افعال اخلاقی مانند صدق، صبر و استقامت، ایثار و زهد با ریاضت ارتباط وثیقی دارند. در سیرۀ ائمه نیز، ریاضت‌هایی از قبیل عبادات مستحبی، خوراک و پوشاک ساده، انفاق در راه خدا، دوری از تجملات و پیاده‌رفتن به حج بیان شده است.[۲۳] مطابق تعالیم اسلام، پرهیز از محرمات شرعی و انجام وظایف دینی و اخلاقی در قبال خود، خدا و مردم، بالاترین ریاضت است.[۲۴]
تضارب فرهنگ‌ها منجر به ترویج سبک‌های متنوع از زندگی می‌شود و امروزه سبک زندگی مبتنی بر هواپرستی و مصرف‌گرایی، فرهنگ مسلمانان را تهدید می‌کند. در همین راستا، بهره‌گیری از آموزه‌های اصیل اسلامی برای کنترل و مهار هوای نفس و تسلط بر عواطف و احساسات، ضرورت می‌یابد. [۲۵] در این مدل سبک زندگی، فرد سعی در اصلاح نفس داشته و این رویکرد اصلاحی را تا گسترۀ اجتماع، توسعه می‌دهد. در این فرآیند، انسان با پاکسازی درون خویشتن از آلودگی‌ها، رذائل اخلاقی و گناه، قوای نفسانی خود را به کنترل درآورده و با التزام به اعتقادات و باورها از لحاظ شخصیتی و فردی خود را پرورش می‌دهد و به رعایت ارزش‌ها و هنجارهای دینی، دست می‌یابد. از منظر قرآن، تغییر حالات درونی به سمت مطلوب، سبب تغییر سرنوشت یک جامعه به سمت فلاح و رستگاری شده [۲۶] و زمینۀ ورود فرد به ارتباطات اجتماعی سالم را فراهم می‌سازد. در این وضعیت، فرد نسبت به حقوق خانواده، نیازهای خانواده و مدیریت صحیح خانواده اهتمام میورزد و در چارچوب همبستگی اجتماعی برای رفع گرفتاری همنوعان تلاش می‌کند؛ در کنار فعالیت‌های اجتماعی، نیازهای جسمی مانند اوقات فراغت، مسافرت، تفریح و صلۀ رحم را برآورده می‌سازد. رفاه اقتصادی و برخورداری از ثروت را برای تکامل معنوی و رشد اخلاقی، می‌داند و به‌همین دلیل با انفاق در راه خدا برای زدودن محرومیت و فقر از جامعه، تلاش می‌کند.[۲۷] همچنین نظارت و ارزشیابی دقیق شرایط جامعه، دفاع از جامعه و امنیت را از مهم‌ترین وظایف خود تلقی می‌کند.[۲۸]
حدود ریاضت
ریاضت مطلوب در فرهنگ اسلامی، خدمت به فرد و جامعه را با هدف تحقق جامعۀ آرمانی اسلام، مورد توجه قرار داده و از جامعه‌گریزی و عزلت‌نشینی به‌دور است. سالک در عرفان اسلامی، اهتمام ویژه‌ای برای بیرون آمدن از تنگنای خود و رفع مشکلات دیگر انسان‌ها دارد. این ویژگی، عرفان اسلامی را به مکتبی پویا، فعال و سازنده در عرصۀ عدالت اجتماعی تبدیل کرده است.[۲۹]
کارکردهای ریاضت مشروع
انجام ریاضت به‌شیوۀ صحیح، کارکردها و نتایج مثبتی را در سه عرصه فردی، خانوادگی و اجتماعی به‌همراه دارد:
عرصۀ فردی: تعالی‌دهندۀ بینش، گرایش و کنش توحیدی، رشد همه‌جانبۀ وجودی در سطح خودشکوفایی، معنابخشی به زندگی، ایجاد آرامش، معنویت‌آفرینی، تکامل ظرفیت‌های وجودی انسان در رویارویی با تضادها و چالش‌های زندگی مانند صبر، توکل، رضایت‌باطن و نشاط‌بخشی و شورآفرینی.
عرصۀ خانوادگی: تحکیم روابط خانوادگی بر محور خداباوری، تدبیر امور خصوصی و معیشتی خانواده، ایجاد تعادل کلامی و رفتاری در راستای معنویت‌آفرینی در محیط خانواده، تلاش برای توسعۀ نشاط خانوادگی مانند تفریحات سالم، مسافرت و صلۀرحم.[۳۰]
عرصۀ اجتماعی: ریاضت‌های شرعی، سبب جلب توجه سالک به مسائل اجتماعی می‌شود؛ از جمله: حاکمیت نگرش و گرایش توحیدی در جامعه، خدمت به خلق، اصلاح امور جامعه و سوق‌یافتن آن به‌سمت زیست اخلاقی-معنوی، احقاق حق و اقامۀ عدل اجتماعی.[۳۱]
پیامدهای ریاضت نامشروع
مهم‌ترین آسیب‌های ناشی از ریاضت نامشروع عبارتند از:
- تحلیل قوای جسمانی؛
- آسیب‌های روحی مانند ناامیدی، افسردگی و اضطراب روحی و روانی؛
- برهم خوردن تعادل فکری و از دست‌دادن عقلانیت؛[۳۲]
- رواج یک‌جانبه‌نگری و انحصارطلبی در جامعه؛
- مخدوش شدن چهرۀ دین و رواج دین‌زدگی؛
- گسترش بی‌اعتمادی و ناامنی روانی در جامعه؛
- ترک تعهدات اجتماعی؛
- رواج ریاکاری، تزویر و فریب؛[۳۳]
- عدم ظهور برخی فضائل اخلاقی اجتماعی مانند ایثار و فداکاری، نیکوکاری و خدمت‌رسانی به خلق؛
- بی‌توجهی به خانواده و بروز مشکلات خانوادگی؛
- بازماندگی از پیشرفت‌های فرهنگی؛
- عدم اهتمام به کیفیت امور اقتصادی مانند فشار اقتصادی بر افراد خانواده؛
- بی‌توجهی نسبت به مسائل سیاسی و تن‌دادن به حکومت ظالم؛
- و بازدارندگی از انجام وظایف شغلی مانند عدم نشاط کاری.[۳۴]
پانویس
- ↑ فراهیدی، العین، 1409ق، ج7، ص55.
- ↑ إبن‌منظور، لسان العرب، بی‌تا، ج7، ص164.
- ↑ طریحی، مجمع البحرین، 1375ش، ج4، ص210.
- ↑ راغب اصفهانی، مفردات ألفاظ القرآن، 1412ق، ص372.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژۀ ریاضت.
- ↑ نصیرالدین طوسی، اوصاف الأشراف، 1373ش، ص35.
- ↑ حلی، الألفین، بی‌تا، ص130.
- ↑ خمینی، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و تعلیقات علی مصباح الأنس، 1442ق، ص17.
- ↑ مطهری، مجموعۀ آثار، 1376ش، ج23، ص75.
- ↑ طباطبایی، المیزان، 1385ش، ج6، ص267-273.
- ↑ مطهری، مجموعۀ آثار، 1376ش، ج23، ص76.
- ↑ رودگر، عرفان اجتماعی، 1400ش، ص100.
- ↑ ناصری و احمدپور، «ریاضت؛ اقسام، درجات و مراتب آن»، 1395ش، ص98.
- ↑ ناصری و احمدپور، «ریاضت؛ اقسام، درجات و مراتب آن»، 1395ش، ص105.
- ↑ ناصری و احمدپور، «ریاضت؛ اقسام، درجات و مراتب آن»، 1395ش، ص107؛ رودگر، «ریاضت مشروع(آثار معنوی – معرفتی آن)»، 1391ش، ص95.
- ↑ رودگر، «ریاضت مشروع(آثار معنوی – معرفتی آن)»، 1391ش، ص99-100.
- ↑ ناصری و احمدپور، «ریاضت؛ اقسام، درجات و مراتب آن»، 1395ش، ص108.
- ↑ موسوی و فنایی اشکوری، «جایگاه ریاضت در تربیت اخلاقی از منظر قرآن و حدیث»، 1394ش، ص14-16.
- ↑ موسوی، جایگاه ریاضت از منظر قرآن و حدیث، 1394ش، ص48.
- ↑ سورۀ بقره، آیۀ 45.
- ↑ سورۀ بقره، آیۀ 183-185.
- ↑ سورۀ حج، آیۀ 27.
- ↑ موسوی، جایگاه ریاضت از منظر قرآن و حدیث، 1394ش، ص95-116.
- ↑ صادق‌پور و دیگران «بررسی تطبیقی ریاضت و تهذیب نفس در اسلام با ادیان هند و آئین بودا»، 1396ش، ص87.
- ↑ عطایی نظری و اسلامی، «بررسی مشروعیت سبک زندگی ریاضتی براساس قاعدۀ لاضرر»، 1398ش، ص11-12.
- ↑ سورۀ رعد، آیۀ 11.
- ↑ کافی، «سبک زندگی در پرتو قرآن» 1397ش، ص25-35.
- ↑ ضیایی و عیسی، «ریاضت معقول، مشروع و معتدل و نقش آن بر شاخص‌های مدیریت آموزشی موفق»، 1402ش، ص9-12.
- ↑ رودگر، عرفان اجتماعی، 1400ش، ص39-61.
- ↑ رودگر، عرفان اجتماعی، 1400ش، ص63-64؛ عطایی نظری، حدود و کارکردهای اخلاقی گونه‌های ریاضت بدنی از منظر قرآن و حدیث، 1398ش، ص164-206.
- ↑ رودگر، عرفان اجتماعی، 1400ش، ص51-53.
- ↑ عطایی نظری، حدود و کارکردهای اخلاقی گونه‌های ریاضت بدنی از منظر قرآن و حدیث، 1398ش، ص44.
- ↑ مصطفوی و شجری، «آسیب‌شناسی اجتماعی زهد صوفیانه از نگاه سعدی»، 1399ش، ص94-96.
- ↑ عطایی نظری، حدود و کارکردهای اخلاقی گونه‌های ریاضت بدنی از منظر قرآن و حدیث، 1398ش، ص45-49.
منابع
- إبن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دارالفکر للطباعة و النشر و التوزیع، بی‌تا.
- بهشتی، محمد، «گفتمان معرفة‍‌النفس و ریاضت در سبک زندگی اشراقی عرفانی»، نشریۀ پژوهش‌نامه سبک‌زندگی، شمارۀ 2، بهار و تابستان 1395ش.
- حلی، حسن بن یوسف، الألفین: فی إمامة امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب، کویت، مکتبة الألفین، بی‌تا.
- خمینی، روح‌الله، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و تعلیقات علی مصباح الأنس، تهران، مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1442ق.
- دهخدا، علی اکبر، لغت‌نامه، تهران، دانشگاه تهران، 1377ش.
- راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات ألفاظ القرآن، بیروت، دارالشامیة، 1412ق.
- رودگر، محمد جواد، «ریاضت مشروع (آثار معنوی – معرفتی آن)»، نشریۀ مطالعات معنوی، شمارۀ 4-5، تابستان و پاییز 1391ش.
- رودگر، محمد جواد، عرفان اجتماعی، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی، 1400ش.
- صادق‌پور، امید و دیگران «بررسی تطبیقی ریاضت و تهذیب نفس در اسلام با ادیان هند و آئین بودا»، نشریۀ پژوهش‌های اعتقادی-کلامی، شمارۀ 28، زمستان 1396ش.
- ضیایی، خدیجه و عیسی، فائزه، «ریاضت معقول، مشروع و معتدل و نقش آن بر شاخص‌های مدیریت آموزشی موفق»، کنفرانس بین‌المللی پژوهش‌های مدیریت و علوم انسانی در ایران، تابستان 1402ش.
- طباطبایی، محمدحسین، المیزان، ترجمۀ محمدباقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1385ش.
- طریحی، فخرالدین بن محمد، مجمع البحرین، تهران، مکتبة المرتضویة، 1375ش.
- عطایی نظری، مجید، حدود و کارکردهای اخلاقی گونه‌های ریاضت بدنی از منظر قرآن و حدیث، پایان‌نامۀ دورۀ دکتری، قم، دانشگاه قرآن و حدیث، 1398ش.
- عطایی نظری، مجید و اسلامی، سید‌حسن، «بررسی مشروعیت سبک زندگی ریاضتی براساس قاعدۀ لاضرر»، نشریۀ پژوهش‌نامۀ سبک زندگی، شمارۀ 8، بهار و تابستان 1398ش
- فراهیدی، خلیل بن أحمد، العین، قم، مؤسسة دارالهجرة، 1409ق.
- کافی، مجید، «سبک زندگی در پرتو قرآن» نشریۀ پژوهش‌نامۀ سبک زندگی، شمارۀ 7، پاییز و زمستان 1397ش.
- مصطفوی، ندا سادات و شجری، رضا، «آسیب‌شناسی اجتماعی زهد صوفیانه از نگاه سعدی»، نشریۀ کارنامۀ متون ادبی دور، عراقی، شمارۀ 2، تابستان 1399ش.
- مطهری، مرتضی، مجموعۀ آثار، تهران، صدرا، 1374ش.
- موسوی، سید ابوالفضل، جایگاه ریاضت از منظر قرآن و حدیث، پایان‌نامۀ دورۀ دکتری، قم، دانشگاه معارف اسلامی، 1394ش.
- موسوی، سید ابوالفضل و فنایی اشکوری، محمد، «جایگاه ریاضت در تربیت اخلاقی از منظر قرآن و حدیث»، نشریۀ پژوهش‌نامۀ اخلاق، شمارۀ 30، زمستان 1394ش.
- ناصری، محمود و احمدپور، علی، «ریاضت؛ اقسام، درجات و مراتب آن»، نشریۀ عرفان اسلامی، شمارۀ 49، پاییز 1395ش.