ضریح
ضریح؛ سازه چوبی یا فلزی مشبک بر مزار پیشوایان دینی و عالمان مذهبی.
بناهای مذهبی، از مکان‌های مقدسی هستند که جایگاه ویژه‌ای در جوامع مذهبی دارند.[۱]
واژه‌شناسی
ضریح واژه‌ای عربی و به معنای شکاف میان قبر[۲] است و در اصطلاح فارسی به معنای صندوقی مشبک است که بر روی مزار اولیاء و بزرگان مذهبی قرار دارد.[۳] ضریح را گاهی حایل، صندوق، محجر و حفاظ نیز می‌گویند.
تاریخچه
مکان‌های مذهبی در مکاتب گوناگون و در ادیان و مذاهب مختلف، مکانی مناسب برای پیوند معنوی انسان و ماوراء‌الطبیعه بوده‌‌اند.[۴] ضریح ساختاری مشبک از جنس چوب، طلا، نقره یا مس است که بر مزار امام، امام‌زاده یا علمای بزرگ مذهبی قرار دارد. [۵] این سازه در قرن‌های نخستین قمری به شکل‌های متنوعی از جنس آجر یا سنگ، چوب و فلز مانند حصار به دور قبر بزرگان و عالمان دینی و مذهبی نصب شده است. به اعتقاد مسلمانان علت ایجاد این ساختار بر روی مزار، تکریم و احترام بزرگان دین و جایگاه ویژه آنها بوده است.[۶] گزارش‌های متعددی به نصب سازه ضریح با شکل صندوقچه و بنایی کوچک بر مزار امام حسین در سال 65ق اشاره کرده‌اند. همچنین در سال 170ق، ضریحی با آجر سفید بر مزار امام علی بنا گردید.[۷]
ویژگی
ساختار ضریح در طول تاریخ و با اثرپذیری از فرهنگ‌های گوناگون، تغییرات بسیاری کرده است. ضریح و معماری آن که متشکل از سازه مشبک، کتیبه، ستون، نقش‌ها و نوشته‌ها است، فرهنگ قومی، هویت اسلامی و بخشی از سیاست مذهبی را بازنمایی می‌کند. شکل ظاهری ضریح و محفظه آن به شکل مکعب‌مستطیل، مقبره را از فضای پیرامون آن جدا می‌کند.[۸]
اجزاء ساختاری
ضریح معمولا شامل اجزای زیر است: بدنه و اسکلت، چهار‌چوب اصلی و ستون‌ها، پایه‌سنگی، کتیبههای طلا و نقره، گوی و ماسوره‌ها، برجسته‌کاری، زهوار‌ها، مشبک، پنجره‌ها، میخ‌های تزئینی، سقف و کتیبههای سقف، گلدان‌ها و نقاشی‌های داخلی؛[۹]
- اسکلت و بدنه اصلی: استخوان‌بندی اصلی ضریح، همان اسکلت و بدنه اصلی ضریح است. این ساختار از جنس چوب یا فلز است، که تزئیناتی مانند ورق طلا و نقره بر روی آن قرار می‌گیرد.[۱۰]
- ستون: در لا‌به‌لای سازه‌های مشبک دور تا دور ضریح، ستون‌هایی از عناصر سازه‌ای ضریح قرار دارد. ستون‌های نگه‌دارنده سقف دارای مقاومت بیشتر و معمولا از جنس چوب است. بر روی این ستون‌ها متناسب با فرهنگ و معماری هر تمدنی، نقش‌های مختلفی حک شده است که هنر و معماری هر کشور و مذهبی را نشان می‌دهد.[۱۱]
- پایه‌سنگی: پایه‌کار یا پایه‌سنگی، محل اتصال پنجره‌ها به سطح زمین است، به همین منظور از جنس سنگ انتخاب می‌شود و دارای تزئینات تراشکاری است.[۱۲]
- گوی و ماسوره: با اتصال پی‌درپی گوی و ماسوره‌ها، پنجره‌ها تشکیل می‌شوند که هم نور را عبور می‌دهند و هم امکان دیدن داخل ضریح را فراهم می‌کنند.
- سازه مشبک: مجموعه‌ای از پنجره‌ها، سازه مشبک را تشکیل می‌دهند، که بیشتر حجم ضریح را به خود اختصاص داده است. امروزه این سازه‌های مشبک بیشتر از جنس طلا، نقره، برنج و مس ساخته شده است. استحکام بالای این فلزها و امکان تراشکاری و حک کردن حروف بر روی آنها سبب مرغوبیت و استفاده از آن برای ساخت ضریح شده است. این سازه مشبک موجب آسانی مشاهده قبر و نوشته‌های روی آن است.[۱۳]
- کتیبه‌ها: علاوه بر سازه مشبک ضریح، ساختاری دیگر به شکل کتیبه در بالا و یا روی در ورودی ضریح وجود دارد. قرآن‌کریم مهم‌ترین منبع الهامات هنرمندان مسلمان بوده و خوشنویسان با کتیبهنگاری آیات قرآن بر روی ضریح، سبب حفظ و ماندگاری این اثر مکتوب قرآنی شده‌اند.[۱۴] آیات قرآنی بر روی کتیبههای بالای ضریح حکاکی می‌شوند تا از دست بدون وضو دور بماند.[۱۵] کتیبههای هر ضریح شامل آیاتی است، که آیه یا سوره آن در شأن اهل‌بیت نازل شده است. گاهی بر روی کتیبه‌ها، احادیث و اشعاری در وصف شخصیتی که ضریح برای او ساخته شده، نوشته می‌شود.[۱۶] کتیبه‌ها جنبه تعلیمی و یادآوری ذکر خدا نیز دارند.[۱۷]
کارکرد‌های ضریح
استفاده از ضریح در اماکن مذهبی در طول تاریخ پیامد‌های مثبتی را به دنبال داشته که عبارت‌اند از:
- بازنمایی عناصر تمدنی؛
- انتقال مفاهیم مذهبی به‌صورت مستند؛
- جلوگیری از فرسایش و آسیب مزار و مقبره؛
- القای ارجمندی جایگاه پیشوایان دینی و مذهبی؛[۱۸]
- گسترش فرهنگ دینی و مذهبی؛
- جذب گردشگران مذهبی؛
- حفظ و انتقال هنر و معماری اسلامی.[۱۹]
پانویس
- ↑ صالحی و همکاران، بررسی و شناخت ساختار ضریح، با تأکید بر ساخت و چگونگی ضریح حضرت عباس، 1393ش، ص18.
- ↑ طریحی، مجمع البحرین، 1416ق، ج2، ص390.
- ↑ معین، فرهنگ لغت، ذیل واژه ضریح، وب‌سایت واژه‌یاب.
- ↑ شایسته‌فر، عناصر شیعی در کتیبهنگاری تیموریان و صفویان، 1384ش، ص90.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه ضریح، وب‌سایت واژه‌یاب.
- ↑ امام خمینی، نجاة العباد، ۱۴۲۲ق، ص75.
- ↑ آل‌محبوبه، ماضی النجف و حاضرها، 1406ق، ج۱، ص۴۱.
- ↑ صحراگرد، شاهکارهای هنری آستان قدس، کتیبههای مسجد گوهرشاد، 1392ش، ص69.
- ↑ موسوی‌لر و یاقوتی، «نشانه‌شناسی ضریح امام رضا با تأکید بر مبانی اعتقادی شیعه»، 1393ش، ص91.
- ↑ صالحی و همکاران، بررسی و شناخت ساختار ضریح، با تأکید بر ساخت و چگونگی ضریح حضرت عباس، 1393ش، ص13.
- ↑ عالم‌زاده، دانشنامه رضوی، 1390ش، ص182.
- ↑ صالحی و همکاران، بررسی و شناخت ساختار ضریح، با تأکید بر ساخت و چگونگی ضریح حضرت عباس، 1393ش، ص15.
- ↑ موسوی‌لر و یاقوتی، «نشانه‌شناسی ضریح امام رضا با تأکید بر مبانی اعتقادی شیعه»، 1393ش، ص96.
- ↑ صحراگرد، شاهکارهای هنری آستان قدس، کتیبههای مسجد گوهرشاد، 1392ش، ص43.
- ↑ صالحی و همکاران، بررسی و شناخت ساختار ضریح، با تأکید بر ساخت و چگونگی ضریح حضرت عباس، 1393ش، ص101.
- ↑ شایسته‌فر، عناصر شیعی در کتیبهنگاری تیموریان و صفویان، 1384ش، ص108.
- ↑ صالحی و همکاران، بررسی و شناخت ساختار ضریح، با تأکید بر ساخت و چگونگی ضریح حضرت عباس، 1393ش، ص104.
- ↑ شایسته‌فر، عناصر شیعی در کتیبهنگاری تیموریان و صفویان، 1384ش، ص51.
- ↑ پاکباز، دایرة المعارف هنر، 1387ش، ص167.
منابع
- آل‌محبوبه، ماضی النجف و حاضرها، بیروت، دار‌الاضواء، ۱۴۰۶ق.
- امام خمینی، نجاة العباد، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۲۲ق.
- پاکباز، رویین، دایره‌‌المعارف هنر، تهران، فرهنگ معاصر، 1387ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 6 تیر 1401ش.
- شایسته‌فر، مهناز، عناصر شیعی در کتیبهنگاری تیموریان و صفویان، تهران، مطالعات هنر اسلامی، 1384ش.
- صالحی، اسراء و همکاران، بررسی و شناخت ساختار ضریح، با تأکید بر ساخت و چگونگی ضریح حضرت عباس»، قم، مجمع ذخائر اسلامی، 1392ش.
- صحراگرد، مهدی، شاهکارهای هنری آستان قدس، کتیبههای مسجد گوهرشاد، مشهد، آستان قدس رضوی، 1393ش.
- طریحی، فخر‌الدین، مجمع البحرین، مصحح: سیداحمد حسینی، تهران، کتاب‌فروشی مرتضوی، ۱۴۱۶ق.
- عالم‌زاده، بزرگ، دانشنامه رضوی، تهران، شاهد، سازمان فرهنگی سیاحتی کوثر، 1390ش.
- معین، محمد، فرهنگ لغت، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 6 تیر 1401ش.
- موسوی‌لر، اشرف‌السادات و یاقوتی، سپیده، «نشانه‌شناسی ضریح امام رضا (ع) با تأکید بر مبانی اعتقادی شیعه»، دوفصلنامه مطالعات هنر اسلامی،1393ش.