آذر شیوا

آذر شیوا، گوینده رادیو، دوبلور و بازیگر معترض سینمای عصر پهلوی.

آذر شیوا از بازیگران قدیمی سینمای ایران است که تحصیل‌کرده رشته پرستاری بود. او کارش را از رادیو آغاز کرد، اما در سال 1350ش در‌ پی اعتراض به وضعیت سینما و فساد موجود، از بازیگری کنار کشید و در حال حاضر ساکن فرانسه است.

کودکی و نوجوانی

آذر شیوا در سال 1319ش در تهران متولد شد. او پس از گذراندن دوران دبیرستان وارد رادیو تهران شد و به‌عنوان گویندۀ رادیو، فعالیت خود را آغاز کرد.

جوانی

آذر شیوا در سال 1337ش، زمانی که فقط 18 سال داشت به‌خاطر صدای گیرا و اعتمادبه‌نفس بالایی که داشت پس از گذراندن تست، به استخدام رادیو تهران درآمد. او مدتی به کار گویندگی مشغول بود تا این‌که وارد عرصه دوبلۀ فیلم شد. هم‌زمان با کار و فعالیت در رادیو به دانشگاه رفت و در رشته پرستاری تحصیل کرد. خانم آذر شیوا پس از کناره‌گیری از حرفه بازیگری ازدواج کرد و پس از آن به کشور فرانسه رفت و در حال حاضر در همین کشور سکونت دارد و در حومه شهر پاریس زندگی می‌کند. آذر شیوا دارای یک فرزند دختر به نام ماندانا بود که مدتی پیش دختر خود را از دست داد. آذر شیوا هم‌اکنون در کنار نوه دختری خود که پسر جوانی است روزگار می‌گذراند.

نقش‌های آذر شیوا

آذر شیوا بیشتر در نقش زنان مظلوم و معصوم روستایی بازی می‌کرد. در این نقش‌های کلیشه‌ای با تمام تلاشی که آذر شیوا به‌کار می‌بست باز هم نمی‌توانست استعداد خود را نشان دهد، او در این فیلم‌ها، طبق معمول، در زیر سایه مردان محو بود و چندان دیده نمی‌شد.

فعالیت‌های سینمایی

آذر شیوا در سال 1340ش وقتی که 21 ساله بود در فیلم «آهنگ دهکده» به کارگردانی مجید محسنی برای اولین بار جلوی دوربین ظاهر شد. در سال 1344ش و برای هفتمین تجربه سینمایی، در فیلم «قهرمان قهرمانان» با محمدعلی فردین، تقی ظهوری و عباس شاویز هم‌بازی شد. خانم شیوا با بازی در فیلم‌هایی مانند «گذشت» به کارگردانی فرج‌الله نسیمیان در سال 1341ش، «آراس‌خان» به کارگردانی ناصر ملک‌مطیعی در سال 1342ش، «پرستوها به لانه باز می‌گردند» به کارگردانی مجید محسنی در سال 1342ش استعداد و هنرمندی خود را نشان داد. اما آوازۀ خانم شیوا بیشتر با بازی در فیلم «سلطان قلب‌ها» در سال 1347ش همراه بود. در اواخر دهه چهل، زمانی که فیلم‌سازان جوان و نواندیش، تحولاتی در سینمای ایران به‌وجود آوردند امیدوار بودند آذر شیوا به‌دلیل استعداد زیادی که در بازیگری دارد، جذب این جریان نواندیشانه شود، اما خانم شیوا حاضر نمی‌شد تن به خواسته‌های کارگردانان برای نمایش زن و جلب توجه مخاطبان دهد و از بدن‌نمایی پرهیز داشت؛ در نتیجه، فیلم‌سازان او را نادیده گرفتند. شیوا سرانجام در سال 1350ش پس از بازی در فیلم «درختان ایستاده می‌میرند» در اوج شهرت اما به‌دلیل وضعیت اسفبار سینما و پشت پرده آن از هنرپیشگی خداحافظی کرد. آذر شیوا در سال 1369ش مدتی با رادیو فارسی‌زبان فرانسه و انجمن فرهنگی ایرانیان فرانسه به‌عنوان سرپرست گروه هنری همکاری داشت.

آذر شیوا و سینمای زمان او

وضعیت سینمای ایران در عصر پهلوی به‌گونه‌ای بود که به شکل غیرمستقیم به تضعیف فرهنگ دینی پرداخته و به تبع آن بر فرهنگ سیاسی ایرانیان اثر می‌گذاشت. در این فیلم‌ها برخی احکام فقهی اسلامی نه تنها زیر پا گذاشته می‌شد، بلکه اعمالی مانند رقص و غنا، خوردن مشروبات الکلی، بی‌حجابی و بی‌عفتی را تبلیغ می‌کردند. از منظر کارشناسان، فرهنگ مردسالاری از خصوصیات بارز فیلم فارسی بود و دنیای فیلم‌هایی که می‌ساختند کاملاً مردانه و منطبق با علایق و خواسته‌های آنان بود. زنان نقش‌هایی جانبی با دستور کار جنسیتی و جنسی داشتند، بیشتر یا مادر ستم‌دیده یا دختر معشوقه قهرمان فیلم و یا رقاصه‌ای در یکی از کاباره‌ها بودند. در این فیلم‌ها نقش زنان، بسیار پست بازنمایی می‌شد؛ یا در آرزوی ازدواج بودند و یا دلواپس این‌که شوهر خود را از دست دهند. در این دنیایی که از مردسالاری تصویر می‌کردند زن پیش از آن که انسان باشد جنس ضعیفی بود و نقش ابزاری داشت.

دیدگاه و واکنش آذر شیوا به سینما

تفاوت آذر شیوا با دیگر بازیگران زن آن دوران این بود که خانم شیوا برخلاف بسیاری از بازیگران زن هم‌دوره خود از بدن‌نمایی در مقابل دوربین امتناع می‌ورزید. تلاش او این بود که نقش بازیگری خود را به‌خوبی اجرا کند، اما نقش‌های سناریو فیلم‌ها بسیار سطح پایین و پست بودند که جای کارکردن نداشت و در نتیجه، فیلم‌ها مبتذل از آب در‌می‌آمد و تلاش‌های آذر شیوا ثمری نمی‌داد. شیوا، شهرتی را که به‌دست آورده بود نمی‌خواست، اما آنچه را هم که می‌خواست نمی‌یافت. بنابراین به سینمای ایران معترض شد. او یک روز صبح در اعتراض خود، جلوی دانشگاه تهران مشغول آدامس فروختن شد اما همان روز با هجوم و فشار نیروهای امنیتی و پلیس جلوی فعالیت او را گرفتند. بسیاری از جریان‌های فکری و سیاسی تصور می‌کردند این کار خانم شیوا جنبه تبلیغاتی دارد، اما او دیگر حاضر به ادامه فعالیت حرفه‌ای در سینما نشد.

رابطه با دیگر چهره‌ها

آذر شیوا بعد از چند فیلم که در نقش‌های نه‌چندان دل‌خواه بازی کرد، در فیلمی حضور داشت که از نقش کلیشه‌ای زن روستایی درآمد و نقشی چابک‌تر و شادتر به‌عهده گرفت. این فیلم، یعنی «قهرمان قهرمانان» به کارگردانی سیامک یاسمی در سال 1344ش با محمدعلی فردین بود که با توفیق تجاری همراه شد و موجب محبوبیت آذر شیوا شد. این فیلم مقدمه و تمرینی برای فیلم «گنج قارون» بود. بعد از موفقیت «گنج قارون» بود که شخصیت دختر پول‌دار به کلیشه فیلم‌های روز تبدیل شد و آذر شیوا به‌عنوان زوج هنری فردین در چند فیلم، همان نقش را تکرار کرد. در فیلم «اعتراض» که در سال 1378ش بهرام بیضایی برای آذر شیوا نوشته بود خانم شیوا حاضر نشد بازی کند.

آثار

آذر شیوا تعداد بیست فیلم سینمایی را در کارنامه هنری خود دارد. فیلم‌هایی که آذر شیوا در آن‌ها به ایفای نقش پرداخته عبارت‌اند از: درختان ایستاده می میرند (1350ش)؛ یاقوت سه‌چشم (1349ش)؛ روسپی (1348ش(؛ قاتلین هم می‌گریند (1348ش(؛ قصر زرین (1348ش)؛ سلطان قلب‌ها (1347ش(؛ هنگامه (1347ش)؛ چرخ فلک (1346ش(؛ روزهای تاریک یک مادر (1346ش)؛ زیر گنبد کبود (1346ش(؛ گل‌آقا (1346ش (؛ داماد فراری (1345ش (؛ خروس جنگی (1344ش(؛ قهرمان قهرمانان (1344ش(؛ من مادرم (1344ش)؛ قانون زندگی (1343ش)؛ آراس‌خان (1342ش)؛ پرستوها به لانه بازمی‌گردند (1342ش)؛ گذشت (1341ش)؛ آهنگ دهکده (1340ش).

جوایز و افتخارات

آذر شیوا در سال 1348ش با بازی در فیلم «روسپی» عنوان بهترین بازیگر نقش اول جشنواره سپاس را دریافت کرد و سال بعد هم از جشواره فیلم‌های سینمایی، جایزه پلاک طلا را از آن خود نمود. او در سال 1348ش به‌عنوان دوازدهمین بازیگر زن سینمای ایران انتخاب شد. آذر شیوا در در طول یک دهه یعنی از 1340 تا 1350ش در 21 فیلم ایرانی بازی کرد که به عقیده منتقدان و کارشناسان سینمایی از میان آنها دو فیلم «سلطان قلب‌ها» و «روسپی» از آثار فراموش‌نشدنی این بازیگر است.

درگذشت

مدتی قبل اخباری به دروغ در فضای مجازی مبنی بر فوت آذر شیوا منتشر شد و معلوم شد که این اخبار صحت ندارند و این بازیگر قدیمی در حال حاضر در قید حیات است. آذر شیوا در فرانسه ایام کهولت خود را می‌گذراند و در آن‌جا فروشگاه لباس‌فروشی دایر کرده و به کار تولید و فروش لباس مشغول است. گاهی اوقات هم از سوی شبکه‌های فارسی‌زبان ماهواره به‌عنوان میهمان حضور پیدا می‌کند و از خاطره‌های گذشته که با هنرپیشه‌های معروف داشته تعریف می‌کند.

منابع

• «بیوگرافی آذر شیوا(بازیگر) با عکس جدید و داستان زندگی»، وب‌سایت فتوکده، تاریخ بازدید: 3 اردیبهشت 1402ش.
• «بیوگرافی آذر شیوا بازیگر سلطان قلب‌ها»، وب‌سایت ام‌آرکیس، تاریخ درج مطلب: 6 آبان 1400ش.
• «بیوگرافی آذر شیوا بازیگر سلطان قلب‌ها + ماجرای درگذشت آذر شیوا»، وب‌سایت شبونه، تاریخ بازدید: 3 اردیبهشت 1402ش.
• «بیوگرافی آذر شیوا بازیگر و همسرش+ زندگی‌نامه»، وب‌سایت نم‌نمک، تاریخ بازدید: 4 اردیبهشت 1402ش.
• «بیوگرافی و عکس‌های آذر شیوا بازیگر قدیمی»، وب‌سایت حرف تازه، تاریخ بازدید: 4 اردیبهشت 1402ش.
• «سینما و فرهنگ سیاسی در دهه چهل و پنجاه»، پایگاه خبری تحلیلی حقوق‌نیوز، تاریخ بازدید: 8 اردیبهشت 1402ش.
• «زندگی‌نامه آذر شیوا»، وب‌سایت تلگراف، تاریخ بازدید: 4 اردیبهشت 1402ش.