آیین خون‌بس

آیین خون‌بس، سازوکار عرفی حل منازعات از راه ازدواج.

خُون‌بَس، از رسوم سنتى در بخشى از مناطق و ايلات ایران است که به‌مثابه یک قرارداد اجتماعى برای حل منازعات به‌وجود آمده ميان خانواده‌ها و اقوام، ایجاد صلح و آشتی و احياء انسجام و همبستگی اجتماعی در خرده‌فرهنگ‌های ایلی، به‌کار گرفته می‌شود.

مفهوم‌شناسی

واژۀ «خون‌بس» از دو کلمۀ «خون» و «بس» ترکیب شده و در لغت به معنی قطع خون، کافی بودن خون و قطع جریان خونی است که راه افتاده است. خون‌بس در اصطلاح، سازوکار بومی برای رفع نزاع‌های فردی و جنگ‌های طایفه‌ای است؛ پس از درگیری که منجر به قتل می‌شود، زنانی از طایفۀ قاتل به‌عقد مردانی از طایفۀ مقتول درمی‌آیند. به زنی که در این فرآیند، وسیلۀ خون‌بس می‌شود، «فَصِیله» می‌گویند. نام این آیین را به این دلیل «خون‌بس» گذاشته‌اند که به‌باور برخی، این سنت قومی سبب فامیل شدن دو خانوادۀ متخاصم و مانع انتقام‌جویی‌ها در آینده می‌شود. خون‌بس در میان برخی از اقوام، «خون‌بها» يا «خون‌بری» نیز نامیده شده است.

تاریخچه

خون‌بس یک نوع دیه در جوامع قبیله‌ای بوده و از دوران بسیار دور رواج داشته است. در این رسم، شخص مجرم یا خانواده یا اعضای طایفۀ او این نوع دیه را برای دوری از قصاص و وقوع قتلی دیگر، می‌پرداختند. به باور برخی محققان، پیشینۀ این رسم به دورۀ زندگی قبیله‌ای انسان‌ها می‌رسد. برای مثال، در دوران کهن احکامی دربارۀ دیه و قصاص وجود داشته که در قانون‌نامۀ حمورابی، آشور و قوانین ایران باستان به آنها اشاره شده است. در جامعۀ عرب عصر جاهلیت، وظیفۀ قصاص بر عهدۀ عشیرۀ مقتول بوده است اما در اسلام قصاص خون تنها به قاتل محدود شده است.

خاستگاه فرهنگی و اجتماعی

در نظام‌های قبیله‌ای احساس همبستگی خونی و اجتماعی بسیار قوی است و آسیب رساندن به یک عضو قبیله ضربه‌‌زدن به کل قبیله تلقی می‌شود و همۀ افراد قبیله که خود را خویشاوند خونی یکدیگر می‌دانند، مکلف‌اند در مجازات کسانی که خون یکی از خویشاوندان آنها را بر زمین ریخته، یا به او آسیب رسانده است، مشارکت کنند و انتقام بگیرند. برخی قبایل برای پرهیز از خون‌ریزی بیشتر، اصول و سازوکارهای معمول در جامعه را به کار می‌بندند و خون‌بس یکی از این اصول و سازوکارهای عرفی است.

گسترۀ رواج

خون‌بس در میـان بیشتر اقـوام و عشایر ایران مانند قشقایی، بختیاری، لر، لک، کرد، ترکمن، بلوچ، عرب و نیز در افغانستان با تفاوت‌هایی در شیوۀ اجرای آن، رایج بوده است.

عوامل خون‌بس

1. قتل عمدی

قتل عمد، از عوامل مهم و اصلی رسم خون‌بس محسوب می‌شود. گرچه بسياری از قتل‌های ناآگاهانه نيز به‌عنوان قتل عمد در نظر گرفته و جبران خسارت آن مانند قتل عمدی پرداخت می‌شود.

2. قتل غيرعمدی

قتل غیرعمد نیز در میان ایلات با رسم خون‌بس فیصله می‌شود. برای مثال، مصداق این مورد کسی است که به‌عنوان ميانجى در جنگ حضور داشته و يا درگيری خاصى شكل نگرفته بلكه بر اثر تصادف يا مشاركت در كاری کشته می‌شود.

3. نقص عضو

رسم خون‌بس برای یکی از اعضای قطع شدۀ بدن نیز اجرا شده است؛ هرچند ميزان ديۀ اين افراد متفاوت بوده است اما این دیه در ذيل رسم خو‌ن‌بس تعريف شده است که برخى يك دختر و برخى ديگر چند هكتار زمين، تفنگ یا کالای با ارزش دیگر به‌همراه يك دختر پرداخت مى‌كردند.

کنشگران دخیل در اجرای خون‌بس

در اجرای خون‌بس، تعامل چند گروه ذینفع در آن، با هدف پایان دادن به اختلافات قومى و ايجاد صلح و آشتی ميان دو طايفه قابل مشاهده است:

1. بستگان قاتل و مقتول

بعد از وقوع درگيری و وقوع قتل، فضای متشنج در محدودۀ سرزمينى دو طايفه به‌وجود مى‌آيد. افراد ايل در اين مدت، در پى آسيب‌زدن به طرف مقابل هستند؛ مانند مسدودكردن راه‌های عبورومرور، جلوگيری از استفادۀ مناسب از منابع آبى، كشاورزی و دامداری و تخريب برخى از اموال يكديگر.

2. كدخدايان و موسفیدان

نقش ريش‌سفيدان و افراد دارای اعتبار اجتماعى در نزد ايلات در اجرای خون‌بس بسيار پررنگ است؛ آنها با رفت‌وآمد و انجام جلسات پی‌درپی، در صدد ميانجى‌گری برای سازش طوايف و منصرف كردن خانواده‌ها از انتقام هستند که گاهى ممکن است این تلاش صلح‌خواهانه سال‌ها طول بکشد. گرچه در سال‌های اخير مراجع قضايى و بيمه‌ای رواج يافته و بخش زيادی از اختلافات و تعيين ديات قتل و جرح از طريق آنها انجام مى‌شود، اما باز هم نقش افراد ذی‌نفوذ برای تعيين نهايى و كاهش ميزان ديات و خسارات بسيار پررنگ و مؤثر است.

3. قراردادهای ايلى

يكى از عناصر مهم در اجرای رسومات قومى، قراردادهای ايلى است؛ در نظام ايلى، بزرگان ايل، نمايندۀ تام‌الاختیار در عقد قراردادهای صلح و جنگ محسوب می‌شوند. از گذشتۀ دور نيز در درون هر ايلى، برای حل نزاع‌ها قراردادهایی به‌صورت شفاهى يا مكتوب وجود داشته كه مبنای عمل نسل‌های بعد بوده است. برخى از اين قراردادها مربوط به‌دوران معاصر است كه قدرت، جمعيت، اصالت قومى و ثروت طوايف در نوع و سطح قراردادها تاثيرگذار بوده است.

4. زنان

زنان، از كنش‌گران اصلى رسم خون‌بس محسوب می‌شوند و نقشى فعال دارند؛ مانند تداركات، عزاداری، همراهى با مردان در جلسات صلح و در نهايت يكى از مفاد توافق‌نامۀ صلح، ازدواج دختری از يك طايفه با مردی از طايفۀ ديگری است.

آداب و رسوم اجرا

1. کنش‌های جمعی

آیین برگزاری خون‌بس، با کنش‌های جمعى و توأم با ابراز احساسات مانند عزاداری و تسليت به خانوادۀ متوفى، گريه كردن زنان و مردان، شليك تفنگ و ابراز پشيمانى و درخواست گذشت است که سبب فروكش كردن كينه‌های درونى افراد می‌شود. یکی از آداب اجرای مراسم در گذشته این بود که قاتل دست‌بسته یا همراه با قرآن و شمشیر به‌دست نزد خانوادۀ مقتول می‌رفت. در مجلسی که ریش‌سفیدان دو طرف حضور داشتند، یکی از ریش‌سفیدان طایفۀ قاتل به صاحب خون پیشنهاد می‌کرد که میان قرآن و شمشیر که نماد صلح و انتقام است، یکی را برگزیند؛ شأن مقدس قرآن و جایگاه والای بزرگان طایفه، خانوادۀ مقتول را ناگزیر از چشم‌پوشی از انتقام و رضایت‌دادن به خون‌بس می‌کرد.

2. نحوۀ ازدواج دختران خون‌بس

شمار دخترانی که به‌عنوان خون‌بس برای ازدواج به طایفۀ زیان‌دیده می‌دهند، بسته به‌میزان جرم و منزلت و طبقۀ اجتماعی قاتل و مقتول، از یک تا ۴ دختر متفاوت است. در ازدواج با این دختران به‌صورت معمول جشن عروسی نمی‌گرفتند. این دختران جهیزیه و مهریه ‌ندارند و خانوادۀ قاتل به خانوادۀ دختر شیربها نیز نمی‌دهد.

3. نحوۀ اجرای خون‌بس در مناطق مختلف

در نحوۀ اجرای خون‌بس در میان اقوام و عشایر تفاوت‌هایی وجود دارد؛ برای مثال در میان برخی از عشایر لر و لک، مرسوم است که پیش از برگزاری مراسم خون‌بس خانوادۀ قاتل چند رأس گوسفند، مقداری برنج، قند و چای و سیگار توسط سلمانی یا حمامی محل، برای پذیرایی به خانۀ مقتول بفرستد. گاهی موضوع خون‌بس را به احترام مقتول و خانواده و طایفۀ وی تا پس از مراسم چهلم یا حتى سالگرد مقتول عقب می‌اندازند و مطرح نمی‌کنند.

پیامدها

1. فردی

رسم خون‌بس، برای زنانی که از این طریق ازدواج می‌کنند، ممکن است آسیب‌های روانی مانند افسردگى، ناراحتى اعصاب، انواع خودكشى، نااميدی و ناراضی بودن از زندگى را به‌همراه داشته باشد. برخى از زنان خون‌بس، معتقدند كه آنها قربانى اهداف نظام ايلى شده‌اند و بعد از ازدواج در ميان مردم، نوعى برچسب به آنها زده می‌شود و احساس خوش‌بختى نمى‌کنند.

2. اجتماعی

به‌باور پژهشگران آیین خون‌بس دارای آثار مثبت و منفى اجتماعى است؛ این رسم برای طوايف و نظام ايلى از نظر اجتماعی سبب تقویت همبستگى و اتحاد خويشاوندی می‌شود و از طرف دیگر اختلافات در درون ايل به آسانى و با توافق از بین می‌رود؛ اما به لحاظ جايگاه اجتماعى زن، يك پديدۀ ضدزن انگاشته می‌شود و اكثر زنان خون‌بس از اجرای این رسم، احساس نارضايتى دارند. برچسب خوردن در ميان ايل، بزرگ‌ترين داغى است كه زنان خون‌بس ازآن رنج می‌برند.

رسم خون‌بس از نظر قانون و شرع

1. جرم‌انگاری در مجلس شورای اسلامی

رسم خون‌بس، به‌عنوان مصداق ازدواج اجباری، در مجلس شورای اسلامی، جرم‌انگاری شده است.

2. خلاف شرع

آیت‌الله خامنه‌ای معتقد است که دادن دختر از قبیله‌ای به قبیله‌ای دیگر برای حل اختلاف، بدون این‌که از خودِ دختر اجازه بگیرند، خلاف شرع است.

تلاش برای ثبت ملی

از سال 1389ش به‌بعد، تلاش صورت گرفت که رسم خون‌بس به‌عنوان میراث معنوی در فهرست آثار ملی ثبت شود اما این پیشنهاد با مخالفت گسترده مواجه شد.

منابع

بادامچی، حسین، آغاز قانون‌گذاری: تاریخ حقوق بین‌النهرین باستان، تهران، طرح نو، ۱۳۸۲ش. بهمن‌بیگی، محمدبهمن، عرف و عادت در عشایر فارس، تهران، همارا، ۱۳۲۴ش. حاجی‌زاده، محبوبه، «خون‌بس»، وب‌سایت مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 3 آذر 1400ش. خان‌محمدی، کریم و احسانی، حکمیه، «مطالعۀ انسان‌شناختى پديدۀ خون‌بس در منطقۀ صيدون خوزستان»، فصلنامۀ علمى و پژوهشى اسلام و مطالعات اجتماعی، سال ششم، شمارۀ اول، تابستان 1397ش. دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 25 فروردین 1402ش. «لایحه‌ای برای حمایت از زنان/ جرم‌انگاری اجبار زن به ازدواج و طلاق»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۵ اسفند ۱۴۰۱ش. ماسوری، شکوفه، «خی‌صُل »، مجلۀ نامة انسان‌شناسی، سال اول، شماره 3، بهار و تابستان 1382ش. «ناگفته‌هایی دربارۀ آیین خون‌بس»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۳ شهریور ۱۳۹۹ش. «نظر صریح رهبر انقلاب دربارۀ رسم خون‌بس»، همشهری آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۱۳ شهریور ۱۳۹۹ش. «نیمۀ خاموش: عرف بد دادن دختران در افغانستان»، وب‌سایت آریانا نیوز، تاریخ درج مطلب: 8 آبان 1395ش. «يك مقام مسؤول: خون‌بس ضد حقوق بشر است، ثبت ملي نمي‌شود»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۴ مهر ۱۳۹۱ش. حبیب الله نجفی, [10.04.23 18:36]