اخلاق مهندسی
اخلاق مهندسی؛ دانشی میان‌رشته‌ای با تمرکز بر مسائل اخلاقی در علوم مهندسی.
اخلاق مهندسی فعالیت‌های شخصی مهندسان را در راستای حفاظت از جامعه انسانی و سلامت محیط زیست سامان می‌بخشد. اگرچه الگوی عمل در فعالیت‌های فنی مهندسان یکسان است اما نوع باورها و پايبندي به ارزش‌های اخلاقي، نتيجه متفاوتی را رقم می‌زند. توجه به ارزش‌های اخلاقی، به‌مثابه ارزش افزوده‌ای است که در کنار نتایج فنی بر غنای کار می‌افزاید و سطح کیفی آن را در مقایسه با فقدان این ارزش‌ها تقویت می‌کند.
مفهوم‌شناسی
اخلاق، به معنای صفات راسخ نفسانی است که منشأ رفتارهای آدمی است. دانش اخلاق با معرفی صفات نفسانی خوب و بد و رفتارهای متناسب با هرکدام راه و رسم دستیابی به آنها و دوری از صفات بد و کردار ناپسند را نشان می‌دهد.[۱] اخلاق مهندسی[۲] شاخه‌ای از اخلاق کاربردی یا حرفه‌ای است که از اصول، قواعد و صفات نفسانی بحث می‌کند و به مهندس کمک می‌کند تا رفتار حرفه‌ای خود را تنظیم و بر اساس آن برای مشکلات راه حل مناسب پیدا کند.[۳] برخی با تفکیک میان اخلاق حرفه‌ای و اخلاق مهندسی، اخلاق مهندسی را ناظر به مسائل اخلاقی دانسته‌اند که مهندس در زندگی شخصی با آن روبرو است.[۴]
پیشینه
وجود آیین‌نامه‌ها و شیوه‌نامه‌های رفتار حرفه‌ای در هر صِنفی سابقه‌ای دیرینه دارد. وضع قوانین توسط حمورابی در بابل از قدیمی‌ترین نمونه‌ها است. در قسمتی از این قوانین که به نوعی آیین‌نامه مهندسی به‌شمار می‌رود، آمده است که هرگاه معمار، خانه‌ای بسازد که در اثر سستی، خراب شود و منجر به مرگ صاحب‌خانه شود، آن معمار باید اعدام شود و اگر موجب مرگ غلام صاحب‌خانه شود، معمار باید غلامی به همان ارزش به صاحب‌خانه تحویل دهد. همچنین سوگندنامه پزشکی منسوب به بقراط، نمونه دیگری در اخلاق پزشکی است.[۵]
در دهه 1970م با برجسته شدن مسائلی نظیر رفتار با حیوانات، محیط زیست و جنسیت در غرب، اخلاق حرفه‌ای بیشتر مورد توجه قرار گرفت. این مسئله در بین دانشمندان مسلمان سابقه طولانی‌تری دارد. یکی از نمونه‌های قدیمی و معتبر، نامه امام علی به مالک اشتر ، فرماندار مصر، موسوم به «عهدنامه مالک اشتر» است که در رابطه با اخلاق حکمرانی است و نحوه تعامل حاکم و مسئولان حکومتی با اصناف مختلف را شرح داده است.[۶] در بخشی از این نامه آمده است که قاضی باید بهتر از دیگران، شبهه را بشناسد، به دلیل متکی باشد، از مراجعه صاحبان دعوا ملول نشود، در کشف حقیقت، شکیبا باشد و چون حکم آشکار شد، قاطع رای دهد. چنین داوری را نزد خود چنان منزلتی ده که از آسیب دیگران در امان باشد.[۷]
فتوت‌نامه‌ها، از دیگر نمونه‌های قدیمی توجه به اخلاق حرفه‌ای در گستره تمدن اسلامی است. پذیرش مرام‌نامه، نخستین پله ورود و پیوستن به هر صنفی بود و همه اعضا ملزم به رعایت اصول و قواعد آن بودند. از مهم‌ترین اصول فتوت‌نامه‌ها می‌توان به رعایت حق نمک، راستی‌پیشگی، وفای به عهد، دفاع از مظلوم، شجاعت، سخاوت و تاکید بر آداب استاد شاگردی اشاره کرد.[۸] این مرام‌نامه‌ها امروزه با عنوان سوگندنامه هنوز هم در برخی صنوف مانند جامعه پزشکان،[۹] مهندسان[۱۰] و نمایندگان مجلس[۱۱] معتبر است.
باورهای پایه در اخلاق مهندسی
باورهای پایه و کیفیت آن در نوع نگاه فرد نسبت به خدا، جهان و انسان در همه ابعاد زندگی فردی و اجتماعی اثرگذار است. مداخله و بهره‌مندی صحیح از مواهب طبیعی، نیازمند به‌کارگیری قواعدی است که ریشه در مبانی دینیِ اخلاق مهندسی دارد.
نگرش هستی‌شناختی در اخلاق مهندسی
از منظر دانشمندان علم اخلاق، تکالیف اخلاقی بدون پشتوانه الاهی و بی‌ارتباط با آغاز و سرانجام هستی بی‌معنا است و هیچ انگیزه‌ای برای زیست اخلاقی ایجاد نمی‌کند. تصورِ جهانی هوشمند و برخوردار از درک و شعور متناسب با سطع و مرتبه خود، انسان را وادار به تفکر و تنظیم تعاملات اخلاقی با تمام مراتب و مخلوقات هستی حتی جمادات می‌کند. تعامل صحیح و هدفمند با جهان هستی به عنوان جزئی از این عالم بیکران، نیازمند درک و مسئولیت‌پذیری بالا نسبت به ایجاد تغییرات در محیط زیست و ذهن‌آگاهی نسبت به جایگاه و سهم هر فرد و جامعه از مواهب و نعمت‌های طبیعی است.[۱۲]
نگرش انسان‌شناختی در اخلاق مهندسی
توانمندی‌هایی نظیر آگاهی و اختیار در انسان، دامنه مسئولیت‌های فردی و اجتماعی را گسترش و حقوق و تکالیف جدیدی را بر عهده فرد قرار می‌دهد. با نگرش اخلاقی، هر مهندس نسبت به انتخاب‌ها، تصمیمات و نوع عملکردش باید پاسخگو باشد. گستره این مسئولیت علاوه بر امور دنیوی در سطحی وسیع‌تر در پیشگاه الاهی نیز جریان دارد و هزینه و فایده این تصمیمات، آیندگان را نیز در بر می‌گیرد. در فضای مربوط به مباحث اخلاق مهندسی، علاوه بر توجه و تاکید بر درستی کار، قصد و انگیزه مهندس نیز از اهمیت شایانی برخوردار است. کار خوب و حرفه‌ای در کنار انگیزه الاهی و خالی از مقاصد خودخواهانه، ارزشمندترین و اخلاقی‌ترین کار مهندسان به حساب می‌آید.[۱۳]
سوگندنامه مهندسی
با توجه به نقش تحول‌آفرین و مسئولیت مهندسانِ عضو سازمان نظام مهندسی ساختمان در توسعه ساخت‌وساز کشور، متخصصان هفت رشته مهندسی ساختمان شامل عمران، معماري، برق، شهرسازي، مکانيک، ترافيک و نقشه‌برداري با ادای سوگند بین خود و مردم تعهدی ایجاد می‌نمایند که بر پایه صداقت، بی‌طرفی، انصاف و عدالت به ارائه خدمات پرداخته و خود را ملزم به رعایت شئوناتی با بالاترین ارزش‌ها و اصول اخلاقی می‌دانند. متن این سوگندنامه که در سایت سازمان نظام مهندسی ساختمان درج شده به شرح زیر است:
«من در پیشگاه خداوند متعال سوگند یاد می‌کنم در مقام یک مهندس در تمام فعالیت‌های حرفه‌ای خود صداقت، دقت، نظم، حفظ منافع اجتماع و رعایت حقوق همگان را سرلوحه کار خود قرار داده، ایمنی، سلامت و آینده انسان‌ها را در نظر بگیرم و منافع مردم را برتر از همه تمایلات خویش قرار دهم. در حرفه مهندسی پویا بوده و تنها، توانمندی حرفه‌ای را شرط رقابت قرار داده، حیثیت و اعتبار دیگران را محترم شمارم. بکوشم که دین خود را نسبت به کشورم ادا کنم و در انجام وظایف حرفه‌ای، متعهد و مسئولیت‌پذیر باشم، قوانین و مقررات را محترم شمرده و اصول اخلاق مهندسی و وجدان حرفه‌ای را رعایت کنم.»[۱۴]
پانویس
- ↑ هدایتی، «علم اخلاق، تعریف، موضوع و هدف»، پژوهش‌های اخلاقی، ش4، 1394ش، ص126.
- ↑ Engineering ethics
- ↑ جمعی از نویسندگان، اخلاق مهندسی، 1400ش، ص44.
- ↑ قراملکی، اخلاق حرفه ای، 1398ش، ص9.
- ↑ شایگان، «ضرورت آموزش‌های زیست‌محیطی برای مدیران و مسئولان کشور»، 1383ش، ص29.
- ↑ جمعی از نویسندگان، اخلاق مهندسی، 1400ش، ص40.
- ↑ دشتی، ترجمه نهج‌البلاغه، 1379ش، نامه 53.
- ↑ جمعی از نویسندگان، اخلاق مهندسی، 1400ش، ص41.
- ↑ «سوگندنامه پزشکی»، وب‌سایت دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی تهران، تاریخ بازدید: 22 آذر 1401ش.
- ↑ «سوگندنامه مهندسی»، وب‌سایت سازمان نظام مهندسی تهران، تاریخ بازدید: 22 آذر 1401ش.
- ↑ «سوگندنامه نمایندگی مجلس توسط منتخبان»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ بازدید: 22 آذر 1401ش.
- ↑ جمعی از نویسندگان، اخلاق مهندسی، 1400ش، ص61
- ↑ جمعی از نویسندگان، اخلاق مهندسی، 1400ش، ص61
- ↑ «سوگندنامه مهندسی»، وب‌سایت سازمان نظام مهندسی تهران، تاریخ بازدید: 22 آذر 1401ش.
منابع
- «سوگندنامه پزشکی»، وب‌سایت دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی تهران، تاریخ انتشار: 30 شهریور 1398ش.
- «سوگندنامه مهندسی»، وب‌سایت سازمان نظام مهندسی تهران، تاریخ انتشار: 4 مرداد 1401ش.
- جمعی از نویسندگان، اخلاق مهندسی، قم، معارف، 1400ش.
- دشتی، محمد، ترجمه نهج‌البلاغه، قم، مشهور، 1379ش.
- شایگان، جلال‌الدین، «ضرورت آموزش‌های زیست‌محیطی برای مدیران و مسئولان کشور»، فصلنامه آموزش مهندسی ایران، س6، ش24، 1383ش.
- فرامرزقراملکی، احد، اخلاق حرفه‌ای، تهران، مجنون، 1398ش.
- هدایتی، محمد، «علم اخلاق، تعریف، موضوع و هدف»، پژوهش‌های اخلاقی، س4، ش4، 1394ش.