تاج‌محل
تاج‌محل، از مشهورترین بناهای جهان و آرامگاه «ارجمند بانو» همسر «شاهجهان» در هندوستان.
تاج‌محل، از بناهای پرآوازۀ جهان و آرامگاه همسر شاهجهان، از سلاطین سلسلۀ گورکانی مغول در هند است و یکی از عجایب هفتگانۀ جدید محسوب می‌شود. این بنا که از آن به‌عنوان سمبل عشق و وفاداری یاد می‌کنند، تلفیقی از معماری هندی و ایرانی بوده و در آن مجموعه‌ای از مفاهیم بنیادین اسلامی نمادپردازی شده است.
نام‌گذاری
نام این بنای معروف جهانی، از نام «ممتازمحل» تخلص ارجمندبانو، همسر شاهجهان گرفته شده و به‌تدریج تغییر شکل یافته و به «تاج‌محل» مشهور شده است. در گذشته نام «روضۀ منوره» یا «روضۀ مطهره» را نیز برای آن بهکار برده‌اند.[۱] به‌نظر برخی، تاج‌محل مخفف ممتاز محل است.[۲]
معرفی
تاج‌محل، مجموعه‌ای شامل یک باغ بزرگ، آرامگاه و بناهای فرعی در دو طرف آن، یک دروازۀ اصلی و چند بنای الحاقی است. این مجموعه در محوطه‌ای مستطیل‌شکل با محور شمالی جنوبی قرار دارد. آرامگاه تاج‌محل با بلندی ۵۸ متر و عرض ۵۶ متر بر روی یک سکوی عظیم مربع، با تزئینات مرمرین ساخته شده است. اندازۀ ضلع‌های این سکو، صد متر است. زمینۀ آرامگاه یک باغ پهناور ۱۸ هکتاری بوده که در مرکز آن یک نهر آب طولانی وجود دارد و به‌شیوۀ چهارباغ‌های ایرانی ساخته شده است.[۳] این بنای زیبا و باشکوه در نزدیکی شهر «اَگرا»، در ایالت «اوتار پرادش» و در 200 کیلومتری جنوب «دهلی نو» پایتخت هند واقع شده است. تاج‌محل به‌دستور شاهجهان، پنجمین پادشاه سلسلۀ «گورکانی» هند به‌منظور گرامی‌داشت همسر ایرانی‌تبار وی، «ممتاز محل» ساخته شده و به‌همین دلیل به‌عنوان سمبل عشق و وفاداری شناخته می‌شود.[۴]
تاریخچه
شاهجهان و ارجمند بانو، معروف به ممتازمحل، در سال ۱۶۱۲م ازدواج و هجده‌سال با هم زندگی کردند و ثمرۀ ازدواج آنها ۱۴ فرزند بود که هفت تن آنها زنده ماندند و بزرگ شدند. ممتازمحل در ۱۷ جون ۱۶۳۱م هنگام تولد چهاردهمین فرزند خود که دختر بود، درگذشت. وی هنگام درگذشت، ۳۹ سال داشت و از شوهر خود خواست که بعد از او، زنی نگیرد و آرامگاهی بر قبر او بسازد که نام وی ماندگار بماند. ساخت این بنا از ۱۶۳۲م آغاز و در ۱۶۴۷م تکمیل شد[۵] و خود شاهجهان نیز که سال‌‌ها بعد، به‌دست پسر خود «اورنگ‌زیب» شکست خورد و مدتی در زندان «قلعۀ سرخ» زندانی بود، پس از درگذشت کنار ممتازمحل زیر گنبد این آرامگاه به‌خاک سپرده شد.[۶]
معماران تاج‌محل
سازندگان این بنای افسانه‌ای از کشورهای مختلف اسلامی دعوت شده‌اند. برای مثال، خطاطان و طراحان از شیراز، کارگران سنگ‌کار از قندهار، خاتم‌کاران و ظریف‌کاران از سمرقند، سنگ‌تراشان از بخارا، کاشی‌کاران از بغداد، بناها از مولتان و دهلی و طراحان باغ و باغبانان این بنا از کشمیر بوده‌اند.[۷]
اهمیت و جایگاه
1. جواهر هنر اسلامی
این بنا در سال ۱۹۸۳م به‌عنوان «جواهر هنر اسلامی» در هند، در فهرست میراث جهانی یونسکو به‌ثبت رسید و به‌عنوان نماد هنر دینی، از اهمیت ویژه در دنیای اسلام و جهان برخوردار است.[۸]
2. جاذبۀ گردشگری مهم در جهان
تاج‌محل، از جاذبه‌های مهم گردشگری جهان محسوب می‌شود[۹] که روزانه حدود ۷۰ هزار بازدیدکننده دارد و جلوه‌های معنوی هنر اسلامی را در کالبد معماری ایرانی-هندی به‌نمایش می‌گذارد.[۱۰]
3. نماد وفا و عشق ابدی
تاج‌محل را نماد عشق و وفاداری همانند دوران بسیار دور مانند زمان «بخت‌النصر» دانسته‌اند که باغ‌های معلق بابل، یکی از عجایب هفتگانۀ قدیم را به نشان وفاداری برای همسر خود ساخت؛ تاج‌محل نیز یکی از عجایب جدید دنیا است که به نشان وفاداری به همسر ساخته شده است. </ref> که روزانه حدود ۷۰ هزار بازدیدکننده دارد و جلوه‌های معنوی هنر اسلامی را در کالبد معماری ایرانی-هندی به‌نمایش می‌گذارد.[۱۱]
سبک معماری
تاج‌محل با سبک معماری مغول در هند شناخته می‌شود اما در معماری آن تلفیقی از معماری ایرانی، عثمانی، هندی و ترکی وجود دارد. طراحی گنبدی‌شکل این بنا و ورودی‌های قوس‌دار آن که دارای طراحی ایوان هستند، از معماری ایرانی اقتباس شده است. تفاوت تاج‌محل با دیگر آثار سبک مغولی در این است که در این اثر، از سنگ مرمر سفید استفاده شده است اما در معماری مغولی سنگ قرمز بهکار گرفته می‌شود. </ref> که روزانه حدود ۷۰ هزار بازدیدکننده دارد و جلوه‌های معنوی هنر اسلامی را در کالبد معماری ایرانی-هندی به‌نمایش می‌گذارد.[۱۲]
تزئینات خارجی
سطح خارجی بنای تاج‌محل، با هنرهای تزیینی سبک مغولی و اسلامی تزئین شده است و به‌دلیل اینکه در سبک معماری اسلامی، مجسمۀ انسانی ممنوع است در این اثر از هنرهای انتزاعی یا نقاشی رویشی استفاده کرده‌اند. که روزانه حدود ۷۰ هزار بازدیدکننده دارد و جلوه‌های معنوی هنر اسلامی را در کالبد معماری ایرانی-هندی به‌نمایش می‌گذارد.[۱۳]
تزئینات داخلی
تزئینات داخلی این بنا دارای یک محفظۀ هشتضلعی بسیار پیچیده است که در حدود سی سنگ بسیار قیمتی و نیمه‌قیمتی در طراحی‌های سنگی آن بهکار رفته است. این محفظه دارای هشت اتاق کوچکتر بوده که در دو طبقه کار شده و در مجموع ۱۶ اتاق می‌شود. در داخل بنا نیز ترکیبی از هنرهای مینیاتوری و منبت‌کاری بهکار رفته است. </ref> که روزانه حدود ۷۰ هزار بازدیدکننده دارد و جلوه‌های معنوی هنر اسلامی را در کالبد معماری ایرانی-هندی به‌نمایش می‌گذارد.[۱۴]
قسمت‌های مختلف
1. دروازۀ اصلی
مجموعۀ تاج‌محل، یک دروازۀ اصلی دارد که در هریک از دو ضلع شمالی و جنوبی آن، پیش‌طاق بزرگی ساخته شده و بر بالای پیشانی هر یک از آنها از دو طرف، دو منارگونة باریک قرار دارد.[۱۵]
2. چهارباغ
باغ مجموعۀ تاج‌محل، مانند یک فرش سبز از دروازۀ اصلی تا پای سکوی تاج‌محل گسترده شده که از شیوة چهارباغ‌های ایرانی تأثیر پذیرفته است؛ بدین‌ترتیب که دو خیابان متقاطع اصلی، باغ را به چهار قسمت مربع تقسیم می‌کند و هریک از این چهار قسمت سه بار به چهار قسمت کوچکتر تقسیم می‌شود. در محل تقاطع دو خیابان اصلی، یک حوض مربع با پنج فواره بر روی سکویی ساخته‌اند. طول دو خیابان اصلی باغ به هفت بخش تقسیم شده و در وسط هر خیابان آب‌نما تعبیه کرده‌اند و در دو سوی آن پیاده‌رو سنگ‌فرش باریکی کشیده‌اند. در دو طرف این پیاده‌روها دو باغچۀ چمن‌کاری شده وجود دارد که پهنای هرکدام به اندازة پهنای آب‌نما است و یک ردیف کاج نیز در آنها کاشته‌اند.[۱۶]
3. منارها
در دو سوی ایوانهای اصلی آرامگاه و نیز در همة زاویه‌های بنا، شانزده منارگونة باریک دیده می‌شود که نوک آنها شبیه غنچة نیلوفر آبی است.[۱۷]
4. گنبد
بر بالای قسمت مرکزی بنا، گنبد بزرگی با تلفیق معماری ایرانی و هندی ساخته شده که ارتفاع آن از سطح زمین حدود 74 متر و از سطح سکوی مربع 67 متر است. در چهار جانب گنبد بر روی بام، چارطاقی‌های کوچکی با گنبدهای کلاه‌‌فرنگی قرار دارد که یادآور چهار گنبد کوچک در پیرامون مقبرة امیراسماعیل سامانی در بخارا است.[۱۸]
5. مسجد و مهمان‌خانه
در دو طرف آرامگاه و در کناره‌های غربی و شرقی سکوی مستطیل، دو ساختمان متقارن، یکی مسجد و دیگری مهمان‌خانه، با سنگ قرمز ساخته‌اند. هریک از این دو بنا، سه گنبد با پوشش مرمر سفید دارند. مسجد که در غرب مزار واقع است، برخلاف مهمان‌خانه، محراب دارد و در کف آن با سنگ‌های سرخ پرچین‌کاری، جای نماز معین شده است.[۱۹]
6. مدفن ممتازمحل و شاهجهان
در زیر فضای مرکزی و همسطح با زمین باغ، مدفن ممتازمحل و شاهجهان قرار دارد. در وسط فضای مرکزی دو سنگ بزرگ مرمرین و خاتم‌کاری شده بهصورت سنگ قبر نهاده‌اند که اطراف آنها را دیواره‌ای هشتضلعی به ارتفاع دو متر با مرمر مشبک بسیار زیبا احاطه کرده است.[۲۰]
بناهای مرتبط
1. بازار و کاروان‌سراها
در بیرون از فضای اصلی تاج‌محل، محوطۀ بیرونی وجود دارد که از دو «راسته‌‌بازار» متقاطع تشکیل شده و در امتداد هریک از آنها، چهار دروازة ورودی وجود دارد. در چهار گوشۀ این فضا، چهار کاروان‌سرا ساخته بودند و ورودی هریک از چهار سرا، در گوشه‌ای که به‌‌چهار سوق متصل بود، قرار داشت. [۲۱]
2. شهر ممتازآباد
در نخستین سال‌های اتمام بنای تاج‌محل، مناطق اطراف بهصورت شهری بزرگ و منظم به‌‌نام ممتازآباد درآمد که اکنون به «تجانجی» مشهور است. [۲۲]
منابع تأمین بودجۀ نگهداری تاج‌محل
درآمد بازارها و کاروان‌سراها و همچنین درآمد سی روستا در حومة آگره، به‌دستور شاهجهان برای نگهداری و تعمیر مقبره وقف شده است. [۲۳]
نمادهای اسلامی در تاج‌محل
1. نماد دنیا و آخرت
در مجموعۀ تاج‌محل، حرکت به‌سمت آرامگاه از بازار آغاز می‌شود که نماد دنیا و مزار تاج‌محل، نماد آخرت خوانده شده است و میدان جلو آرامگاه، فضایی برزخ‌گونه بین بازار و مزار (دنیا و آخرت) را ترسیم می‌کند. حضور مزار در وسط باغ را نیز استعاره‌ای از حضور انسان در بهشت دانسته‌اند.[۲۴]
2. نماد بهشت
با توجه به کتیبه‌های زیادی از آیات قرآنی در قسمت‌های مختلف آرامگاه که بهصورت عمده دربارة بهشت و قیامت است، فضای سبز باغ و درختان انبوه آن را تمثیل جاودانگی دانسته و با الگوی بهشت انطباق داده‌اند.[۲۵]
3. نماد معراج پیامبر اسلام
دروازة اصلی مجموعه را نماد مدخلی دانسته‌اند که پیامبر اسلام در معراج از طریق آن وارد بهشت شده است.[۲۶]
4. نماد حوض کوثر
حوض مرمرین مرتفع وسط باغ را نماد حوض کوثر و نهرهای چهارگانۀ چهار سوی آن را نماد چهار نهر جاری در بهشت شمرده‌اند. [۲۷]
5. نماد عرش
ساختمان آرامگاه را با گنبدهای آن نماد عرش دانسته‌اند که خداوند در روز رستاخیز بر آن به داوری می‌نشیند و چهار منارة اطراف آن نیز، چهار رکن عرش قلمداد شده است. [۲۸]
6. نماد هشت درب بهشت
تشکیل بناهای اصلی داخل مزار از هشت‌ضلعی‌ها را می‌توان نمادی از درهای هشت‌گانة بهشت دانست. [۲۹]
اثرپذیری از معماری ایرانی و اسلامی
بنای تاج‌محل، از معماری ایرانی و اسلامی تأثیر زیادی پذیرفته است. بهکار رفتن سنگ‌های یشم، عقیق، یاقوت و زمرد بر مرمر سفید پیش از آمدن مسلمانان به هند سابقه نداشته است و مسلمانان هند آن را در مسجد جامع احمدآباد و سپس در شهر ماندو در آرامگاه «هوشنگ غوری» بهکار بسته‌اند. به‌‌تصریح برخی صاحب‌نظران، تاج‌محل تقلیدی کامل از سبک معماری صفوی است که با میراث معماری هندی ترکیب شده است.[۳۰]
اثرگذاری‌ها
مجموعۀ تاج‌محل به‌سرعت در هند مورد تقلید قرار گرفت. برای مثال مقبرة «بی‌بی‌رابعة دورانی» همسر اورنگ‌زیب در «اورنگ‌آباد دکن» و بنای «تاج» در «حسین‌آباد» لکهنو از جمله آثاری هستند که به‌‌تقلید از تاج‌محل ساخته شده‌اند. [۳۱]
دیدگاه‌ها دربارۀ تاج‌محل
بسیاری از جهان‌گردان که از این محل دیدن کرده‌اند، تحت‌تأثیر آن قرار گرفته و به توصیف آن پرداخته‌اند. از جمله «بِرنیِر» تاج‌محل را شگفت‌انگیز‌تر از اهرام مصر خوانده و «تاوِرنِیَه» معتقد است که تمامی جهانیان باید شکوه آن را تحسین کنند.[۳۲]
پانویس
- ↑ کریمی و افتخار، «تاج‌محل»، وب‌سایت مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ «بنای تاج‌محل، سمبل عشق ابدی و وفای به همسر»، خبرگزاری ایمنا.
- ↑ «تاج‌محل؛ بنای عشق و جاودانگی»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ «بنای تاج‌محل، سمبل عشق ابدی و وفای به همسر»، خبرگزاری ایمنا.
- ↑ «مرد هندی تاج‌محل را به همسرش هدیه کرد»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ «بنای تاج‌محل، سمبل عشق ابدی و وفای به همسر»، خبرگزاری ایمنا.
- ↑ «تاج‌محل نگین آثار باستانی هند، شکوه معماری اسلامی»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ «بنای تاج‌محل، سمبل عشق ابدی و وفای به همسر»، خبرگزاری ایمنا.
- ↑ «تاج‌محل از عجایب هفتگانه»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ «مرد هندی تاج‌محل را به همسرش هدیه کرد»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ «مرد هندی تاج‌محل را به همسرش هدیه کرد»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ «مرد هندی تاج‌محل را به همسرش هدیه کرد»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ «مرد هندی تاج‌محل را به همسرش هدیه کرد»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ «مرد هندی تاج‌محل را به همسرش هدیه کرد»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ رودگر، «تاج‌محل»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام.
- ↑ «بنای تاج‌محل، سمبل عشق ابدی و وفای به همسر»، خبرگزاری ایمنا.
- ↑ رودگر، «تاج‌محل»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام.
- ↑ رودگر، «تاج‌محل»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام.
- ↑ «مرد هندی تاج‌محل را به همسرش هدیه کرد»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ رودگر، «تاج‌محل»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام.
- ↑ رودگر، «تاج‌محل»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام.
- ↑ رودگر، «تاج‌محل»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام.
- ↑ رودگر، «تاج‌محل»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام.
- ↑ «مرد هندی تاج‌محل را به همسرش هدیه کرد»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ رودگر، «تاج‌محل»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام.
- ↑ رودگر، «تاج‌محل»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام.
- ↑ بشنام، «ارگ آگرا و تاج‌محل، مرواریدهای هند»، وب‌سایت ویستا.
- ↑ بشنام، «ارگ آگرا و تاج‌محل، مرواریدهای هند»، وب‌سایت ویستا.
- ↑ رودگر، «تاج‌محل»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام.
- ↑ رودگر، «تاج‌محل»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام.
- ↑ رودگر، «تاج‌محل»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام.
- ↑ کریمی و افتخار، «تاج‌محل»، وب‌سایت مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
منابع
- بشنام، رویا، «ارگ آگرا و تاج‌محل، مرواریدهای هند»، وب‌سایت ویستا، تاریخ بازدید: 20 فروردین 1402ش.
- «بنای تاج‌محل، سمبل عشق ابدی و وفای به همسر»، خبرگزاری ایمنا، تاریخ درج مطلب: ۲ فروردین ۱۳۹۰ش.
- «تاج‌محل از عجایب هفتگانه»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۲۲ آبان ۱۳۹۸ش.
- «تاج‌محل؛ بنای عشق و جاودانگی»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۱۶ دی ۱۳۸۸ش.
- «تاج‌محل نگین آثار باستانی هند، شکوه معماری اسلامی»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۸ مهر ۱۳۸۳ش.
- رودگر، قنبرعلی، «تاج‌محل»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام، تاریخ درج مطلب: 1393ش.
- کریمی، فاطمه و افتخار، فریبا، «تاج‌محل»، وب‌سایت مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 3 آبان 1398ش.
- «مرد هندی تاج‌محل» را به همسرش هدیه کرد»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۸ آذر ۱۴۰۰ش.