جنگل حرا

جنگل حرا؛ از بزرگترین جنگل‌های ایران، در میان خشکی و دریا.

حَرّا، درختانی از جامعۀ مانگروها و از دستۀ گیاهان شوره‌زی هستند. جنگل‌های حرا نیز محدودۀ وسیعی از درختان حرا هستند که به آب و خشکی وابستگی ندارند. درختان در جنگل‌های حرا، در زمان جزر دریا از آب بیرون آمده و با مد دریا تا نیمه در آب فرو می‌روند. این جنگل‌ها، با نام‌های «جنگل دریایی» و «طلای سبز» نیز معروف هستند.

نام‌گذاری

برخی مردمانِ محلی در جنوب کشور، معتقدند که چون درختان اینجا را هرس می‌کردند، جنگل هرس و بعدها به جنگل حرا خوانده شدند. به گیاه مانگرو در بندرعباس «حرا»، در بلوچستان «تمر»، در بوشهر «گُرم» و در برخی دیگر از مناطق جنوبی «تول» می‌گویند. در زبان عربی نیز این گیاه را «شوری» و «شوره» می‌خوانند.

ویژگی جنگل‌های حرا

درختان حرا، از نوع درختان گرمسیری در اندازه‌های 3-6 متر هستند که شاخ‌وبرگ سبزِ روشن داشته، در آب‌های شور روییده و نام علمی آنها نیز Avicennia Marina است. کلمۀ انگلیسی Avicennia از نام دانشمند ایرانی (ابن‌سینا) گرفته شده است. سازگاری این درختان با آب شور و شرایط سخت و نامناسب، از آنها، درختانی با ویژگی‌های استثنایی ساخته است؛ برای مثال، شوری آب در این مناطق در حدود هشتاد درصد است و شاخه‌های نزدیک به آب، در این جنگل‌ها، مانند یک دستگاه آب ‌شیرین‌کن عمل می‌کنند. پوست این درختان، خاصیت تصفیه‌کنندگی داشته و با دفع نمک موجود در آب، بخش شیرین آن را جذب کرده و نمک باقی‌مانده را به‌کمک نور آفتاب، دفع می‌کنند. تنها، دو درصد از نمک باقی‌مانده وارد درختان شده و در زیر نور آفتاب، از طریق برگ‌ها، همچون بلورهای نمکین بر روی سطح برگ‌ها نمایان می‌شوند. ریشه‌های درختان حرا کوتاه بوده و تعداد زیادی ریشۀ فرعی دارند که به‌سمت آسمان رفته و تا 30 سانتی‌متر رشد می‌کنند. برگ‌های این درختان نیز در تمام فصول سال سبز هستند. به‌همین دلیل است که این جنگل‌ها را «جنگل‌های همیشه سبز» نیز می‌نامند.

درختان مانگرو در جنگل‌های حرا، در فصل تابستان، گل‌های معطر و زردرنگی دارند که در همین فصل تبدیل به میوه می‌شوند. این میوه‌ها که سبز، زرد و سپس سیاه می‌شوند، «خرک» یا «کنگ» نام دارند. داخل این میوه‌ها، در همان زمانی که به درخت متصل هستند، جوانه زده و سپس از درخت جدا می‌شوند. این جوانه‌ها، در هر نقطه‌ای که متوقف شوند، شروع به رشد و تبدیل شدن به یک درخت مانگرو می‌کنند.

آب‌وهوا

آب‌وهوای استوایی در این جنگل‌ها، یکی از دلایل رشد خوب و ماندگاری بالای درختان حرا در این منطقه است.

حیات‌وحش

از جمله موجودات زنده در این جنگل‌ها می‌توان به موش، شاهین سینه‌خیاری، خرچنگ گیتارزن، عقاب و ماهی گِل‌خورک (این ماهی تا زمانی که رطوبت بر روی بدن خود داشته باشد، می‌تواند بر روی خشکی مانده و از گِل تغذیه کند) اشاره کرد. پرندگان مهاجر بسیاری همچون حواصیل بزرگ، حواصیل هندی، کفچه نوک‌تیز، گیلانشاه، سلیم خاکستری و کاکایی، به‌دلیل مناسب‌بودن اکولوژی این منطقه، هر ساله به این نواحی مهاجرت می‌کنند. کارشناسان بر این باورند که هشتاد درصد از آبزیان خلیج‌فارس در جنگل‌های حرای قشم تخم‌ریزی می‌کنند.

پوشش گیاهی

در این جنگل‌ها، دو نوع درخت با نام‌های «حرا» و «چندل» می‌رویند.

خواص و کاربردها

آب و گِل جنگل‌های حرا دارای نمک و آهک فراوانی هستند. مردم، در گذشته، از این آب و گِل، برای لاغری استفاده کرده و آنها را به تن خود می‌مالیدند و یا به مدت نیم ساعت در این آب‌های شور شنا می‌کردند. از دیگر خواص این درخت‌ها، استفاده از چوب آنها، برای ساخت دهل و ذغال بوده است. چوب این درختان، دود سیاه نداشته و آب نمک و مواد چربی را نیز به‌راحتی به خود جذب می‌کنند. به‌همین دلیل، گزینۀ مناسبی برای تبدیل‌شدن به ذغال بوده‌اند؛ اما امروزه، مردم محلی برای حفظ جنگل‌ها، از این کار جلوگیری می‌کنند.

امروزه، برخی از مردم محلی، در زمان مد آب دریا، به این جنگل‌ها رفته و ماهیگیری می‌کنند. برخی از آنها نیز با هرس‌کردن شاخ‌وبرگ درختان، علاوه بر کمک‌کردن به پُربارتر شدن درختان، از طریق فروش این شاخ‌وبرگ، کسب درآمد می‌کنند. این درختان، همچنین، در زمینه‌های تأمین غذای دام، تولید چوب و تهیۀ خمیر کاربرد داشته و از شیرۀ درون آوندهای آنها نیز برای درمان برخی بیماری‌های پوستی رایج در نواحی جنوبی ایران استفاده می‌شود. علاوه بر آن، ریشه‌های مقاوم این درختان، همچون سدی در برابر امواج و طوفان‌های دریایی عمل می‌کنند. در صنعت نیز از تانن موجود در درختان حرا، برای تولید جوهر مازو و چسب‌تخته استفاده می‌کنند. تولید 6 تا 8 تن کربن (در طول یک سال)، پشتیبانی از چرخه مواد مغذی موجود در آب، تولید اکسیژن به علت فتوسنتز، تهیه مواد اولیه رزین و تانن، استفاده از ژن‌های این درختان در زیست‌فناوری به‌عنوان منابع ژنتیکی، خواص طبی و کاربرد آنها در ترکیبات دارویی و زیبایی و جذب گردشگر، از دیگر فواید این جنگل‌ها در ایران هستند.

خطرات طبیعی و انسانی

در جنگل‌های حرا، تعداد زیاد موش‌ها، یک نوع آفت محسوب می‌شود. همچنین صنایع نفت و گاز نیز تهدیدی برای جنگل‌های حرا به‌شمار می‌روند. پسماندهای این صنایع، منجر به خشک‌شدن بخش‌هایی از این درختان شده است. همچنین، سوء‌مدیریت در تأمین حق‌آبه زیست‌محیطی و نیز رسوب‌گذاری‌های فراوان در سال‌های اخیر، این جنگل‌ها را با خطر خشکی مواجه کرده است. علاوه بر آن، ساخت‌وسازهای غیرمجاز در حاشیه‌های این سواحل و جنگل‌ها و همچنین آلودگی‌های تولیدشده توسط انسان‌ها را نیز باید به این خشکی‌ها اضافه کرد.

جنگل‌های حرا در ایران

جنگل‌های حرا، در نقاط مختلفی از نواحی جنوبی ایران وجود دارند. این جنگل‌ها، در هشت منطقۀ حفاظت‌شده در سواحل خلیج‌فارس و دریای عمان می‌رویند. مساحت هستۀ مرکزی جنگل‌های حرا در ایران در حدود 13,214,16 هکتار است. غنی‌ترین جنگل‌های حرا، از نظر رشد، انبوهی و ارتفاع درختان در حواشی شمال غربی جزیره قشم، بندر پل و بندر خمیر هستند. در قسمت‌های کم‌عمق نیز می‌توان به جنگل‌های «تالاب خورخوران» اشاره کرد.

1. جنگل حرا در هرمزگان؛ جنگل‌های حرا در استان هرمزگان، ذخیره‌گاه زیست‌کره محسوب شده و از نظر وسعت در میان تمام جنگل‌های حرا در ایران، جایگاه اول را دارند. این جنگل‌ها، در سواحل جزیره قشم، بندر پل، جزیره هرمز، بندرخمیر، لافت، تیاب و جاسک حضور دارند. جنگل‌های حرا در قشم، با وسعت 82,360 هکتار، در 1351ش، تحت عنوان «منطقۀ حفاظت‌شده حرا» نام‌گذاری شده‌اند. پس از آن، با افزایش وسعت این منطقه به 85,686 هکتار، با عنوان «پارک ملی» معرفی شد. در نهایت، در 1356ش، این پارک ملی، به شبکۀ جهانی انسان و زیست‌کره در سازمان یونسکو ملحق شد.
2. جنگل‌های حرا در بوشهر: جنگل‌ها حرای «نای‌بند» در استان بوشهر، دارای گسترده‌ترین پراکنش این گونۀ گیاهی با وسعتی در حدود 390 هکتار، در منطقۀ جنوب غرب آسیا هستند. جنگل‌های حرای «عسلویه» نیز در همین استان نقش انبار هوای زیستی آب‌های جنوبی ایران، با توجه به آلودگی بالای آن مناطق به‌دلیل حضور نفت و گاز را دارند.
3. جنگل‌های حرا در سیستان و بلوچستان: جنگل‌های حرای چابهار، با وسعتی در حدود هزار هکتار در منطقۀ ساحلی گواتر و دریای کوچک این شهرستان قرار گرفته‌اند.

گردشگری

جنگل‌های حرا، در قسمت‌های جنوبی ایران، یکی از جاذبه‌های گردشگری و جلوه‌های بی‌نظیر در طبیعت هستند که برای دیدن آنها، باید از قایق استفاده کرده و به آ‌ب‌های شور در خلیج فارس سفر کرد. این جاذبه‌های گردشگری، از شهرتی جهانی برخوردار بوده و امروزه، به‌عنوان میراث طبیعی در ایران محسوب می‌شوند. با سفر کردن به این مناطق می‌توان از اسکله‌های مختلف، روستاها و بنادر مختلفی نیز دیدن کرد. همچنین، دیدن انواع پرندگان مهاجر و آبزیان می‌تواند در کنار قایق‌سواری و عکاسی، لذت‌بخش باشد. بازدید از مقبرۀ شاه شهید آوازخوان (در 11 کیلومتری قشم) و شترسواری در دریا نیز از دیگر اقدامات جذاب گردشگری در این مناطق هستند.

جنگل حرا در باور مردم ایران

برخی از مردم، به‌ویژه مردمان بومی در استان هرمزگان، بر این باورند که این درختان از اشک چشم انسان روییده‌اند. دلیل این افسانه در میان مردم، روییدن و رشدکردن گیاهان آن منطقه در آب شور هستند. برخی دیگر نیز آنها را سوغاتی‌هایی از هند می‌دانند که در نزدیکی بندر لافت کاشته شده‌اند.

مسیر دسترسی

یکی از راه‌های رفتن به جنگل‌های حرا در قشم مسیر روستای سهیلی است. پس از رسیدن به این روستا، افراد می‌توانند یک قایق کرایه کرده و به‌کمک یک راهنما یا ناخدا، به دریا رفته و از درختان مانگرو در جنگل‌های حرا دیدن کنند.

روز پاسداشت

روز 26ام جولای مصادف با 4 مرداد (در تقویم ایران) به‌عنوان روز جهانی حفاظت از اکوسیستم مانگرو نام‌گذاری شده است.

منابع

• باقری، لیلا، «شناور در افسون درختان اسطوره‌ای جنگل حرا قشم»، تاریخ بازدید: 24 شهریور 1401ش.
• «جنگل حرای چابهار جذاب برای گردشگران است»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ بارگذاری: 9 مرداد 1397ش.
• «جنگل حرا قشم»، وب‌سایت سفرمارکت، تاریخ بازدید: 24 شهریور 1401ش.
• «جنگل حرا قشم»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: 24 شهریور 1401ش.
• «جنگل‌های حرا بوشهر»، وب‌سایت ویزیت ایران، تاریخ بازدید: 24 شهریور 1401ش.
• «جنگل‌های حرا، جنگل‌های شناور ایران»، وب‌سایت مپ گرد، تاریخ بازدید: 24 شهریور 1401ش.
• «جنگل‌های دریایی (جنگل حرا)»، وب‌سایت کانون گردشگری دانشگاه تهران، تاریخ بازدید: 24 شهریور 1401ش.
• «خطر در کمین جنگل‌های حرای بوشهر»، خبرگزاری جام‌جم آنلاین، تاریخ بارگذاری: 12 مهر 1396ش.
• صفیاری، شهلا، «جنگل‌های مانگرو در ایران»، وب‌سایت نشریۀ طبیعت ایران، تاریخ بازدید: 24 شهریور 1401ش.
• کریمی، فاطیما، «رازهای جنگل شگفت‌انگیز ایران»، خبرگزاری مهرنیوز، تاریخ بارگذاری: 11 شهریور 1394ش.