جزیره هرمز

جزیره هرمز، از جزایر ایرانی خلیج فارس که به رنگارنگی خاک، سواحل زیبا و تاریخ پرماجرایش شهره است.

جزیرۀ هُرمُز یک گنبد نمکی به مساحت 42 کیلومتر مربع در خلیج فارس است که 299 میلیون سال پیش موجودیت یافته و 59 هزار سال است که سر از آب بیرون آورده است. هرمز به فاصله 15 کیلومتری از شهر بندرعباس و 18 کیلومتری از جزیرۀ قشم، در شمال تنگه هرمز قرار دارد.

خاک رنگارنگ

در خاک جزیره هرمز 85 طیف رنگی وجود دارد؛ از رنگ‌های زرد، آبی، سبز، قهوه‌ای، سفید و خاکستری تا نقره‌ای، نارنجی، صورتی و طلایی. در این میان غلبه با خاک سرخ رنگ است و به همین خاطر، هرمز را «جزیره سرخ‌رنگ» می‌گویند. رنگارنگی هرمز به‌خاطر وجود اکسید آهن، نمک و ترکیبات آتشفشانی در خاک آن است. این ویژگی هرمز را شایسته‌ی لقب «بهشت زمین‌شناسی» کرده است. ویژگی‌های زمین و رنگارنگی خاک، هرمز را به یکی از مقاصد شناخته شده‌ی ژئوتوریسم ایران تبدیل کرده است.

خاک سرخ جزیره نه تنها برای استفاده در صنایع رنگ‌سازی و محصولات آرایشی بهداشتی، برداشت می‌شود که اهالی بومی جزیره در تهیه یک نوع چاشنی به نام سوراغ هم از آن بهره می‌برند و آن را با نان و برنج می‌خورند. بومیان هرمز به این خاک خوراکی گِلک می‌گویند.

تاریخچه

بر اساس آنچه انسان‌های نئاندرتال از خود به‌جا گذاشته‌اند، امروزه می‌دانیم که بیش از 40 هزار سال پیش انسان پایش به جزیره هرمز باز شده و در این جزیره زندگی و شکار کرده است. این وسایل که از محوطه «چند درخت» به‌دست آمده‎ تعدادی از دست‌ساخته‌های سنگی شکارچیان هستند که با تکنیک «لوالوا» ساخته ‌شده‌اند. این یافته‌ها نشان می‌دهند که سازندگان‌شان در عصر پارینه‌سنگی میانی یعنی از 200 هزار تا 40 هزار سال پیش، می‌زیسته‌اند.

جزیره هرمز تا پیش از سده‌ی هشتم هجری، نام و اعتبار چندانی نداشته است. حمله‌ی مغولان به ایران و حضورشان در سواحل خلیج فارس، باعث شد تا هرمز به رونق برسد.

در اوایل قرن هشتم دو بندر هرمز در دهانه‌ی خلیج فارس وجود داشت؛ هرمز قدیم و هرمز جدید. هرمز قدیم که امروزه از آن ویرانه‌هایی باقی است در محل فعلی بندر تیاب و در نزدیکی شهر میناب قرار داشت. ساکنان این بندر ثروتمند در اواخر قرن هفتم و اوایل قرن هشتم هجری با هجوم و تهدید غارتگران مغول مواجه شدند. ابن‌بطوطه به یورش سپاهیان امیر تیمور در پایان قرن هشتم به شهرهای ساحلی نزدیک هزمز کهنه اشاره کرده که هفت قلعه را در آنجا تسخیر کرده، ‌همه را سوزاندند و محافظین آن قلعه‌ها به جزیره «جرون» گریختند. ساکنان جدید جزیره جرون نام وطن پیشین خود را بر این جزیره ‌گذاشتند و آن را هرمز جدید نامیدند. جزیره هرمز امروزی همان هرمز جدیدی ا‌ست که ملوک ثروتمند هرمز کهنه به آن پناه بردند. هرمز جدید اندک‌اندک از بنادر مهم ایران ‌شد و به انبار کالای بزرگی تبدیل ‌شد. این کالاها از دیگر کشورها برای انتقال به داخل فلات ایران یا صدور به دیگر نقاط دنیا و تجارت دریایی وارد هرمز می‌شدند. شرح آبادانی هرمز جدید که محل رفت و آمد کشتی‌های تجاری از خاور دور، هندوستان، عربستان و اروپای غربی بوده، در مکتوبات سیاحان، بسیار آمده است.

پرتغالی‌ها در هرمز

آلبوکرک ((Alfonso de Albouquerque دریانورد و جهانگشای پرتغالی سال 909ق سوار بر کشتی‌های قدرتمند و مجهز به توپ، با گذر از دماغه امیدنیک در جنوب آفریقا سر از اقیانوس هند و خلیج‌فارس در آورد. او با دیدن ثروت و موقعیت تنگه هرمز به این نتیجه رسید که برای تسلط بر تجارت در اقیانوس هند، باید سه تنگه‌ی؛ هرمز، باب المندب و مالاکا را در اختیار داشت. با این ایده به دربار امانوئل، پادشاه پرتغال رفت و در سال 912ق با اجازه نبرد به خلیج فارس برگشت. او به شیوه معروف اشغالگران پرتغالی که همراه توحش،‌ دین‌ستیزی و مال‌اندوزی بود، هرمز، بحرین، گمبرون، قشم و لارک را اشغال کرد. این اشغال درست زمانی اتفاق افتاد که شاه اسماعیل صفوی مشغول تثبیت قدرتش در ایران بود و تمایلی به درگیری با نظامیان پرتغالی نداشت. پرتغالی‌ها در سال‌های تسلط بر خلیج فارس اقدام به ساخت تاسیسات نظامی همچون قلعه‌های مستحکمی کردند و با این فتح بر تجارت منطقه مسلط شدند. بد رفتاری اشغالگران پرتغالی، بارها ساکنان ایرانی هرمز را به شورش مجبور کرد با این اوصاف شاه اسماعیل، شاه تهماسب، محمد خدابنده و حتی شاه عباس صفوی (در سال‌های نخست حکومت‌اش) با پرتغالی‌ها از سر سازش درآمدند. آنچه باعث این سازش می‌شد نیروی دریایی قدرتمند پرتغالی‌ها و نبود نیروی دریایی قوی و تسلیحات جنگی مناسب در سپاه صفویان، بود.

باز پس‌گیری هرمز

درگیری کشتی‌های انگلیسی و پرتغالی در خلیج فارس و تعارض منافع آنها در منطقه باعث شد تا شاه عباس به فکر بیفتد تا برای بیرون راندن پرتغالی‌ها دست در دست انگلیسی‌ها بگذارد. حربه‌ی ‌شاه صفوی که در نبرد با ازبکان او را از میدان سربلند بیرون آورده بود، این‌بار هم نتیجه داد و بحرین، بندرعباس، قشم و بالاخره جزیره هرمز به درایت و موقعیت‌سنجی امام‌قلی خان حاکم فارس و موافقت و همراهی انگلیسی‌ها پس از چند جنگ سخت و طی هفت سال از اشغال خارج شد. در سال 1027ق پرتغالی‎ها به این نتیجه رسیدند که دیگر مبارزه فایده ندارد و باید اسلحه‌های‌شان را زمین بگذارند. آنها پادگان نظامی‌شان را تحویل سپاه امام‌قلی دادند و ‌جزیره را ترک کردند. سالروز این فتح بعدها در تقویم ملی ایران به‌نام روز ملی خلیج فارس نامگذاری شد.

جاذبه‌های طبیعی

جاده ساحلی جزیره مانند یک بند جاذبه‌های طبیعی هرمز را به تسبیح کشیده ‌است. برخی از شاخص‌ترین این جاذبه‌ها عبات‌اند از؛

دره سكوت

آرام‌ترین مکان هرمز، دره سکوت در غرب جزیره است. این دره، سکوتش را مدیون دوری از جاده ساحلی و لایه‌ی نمکی است که تمام پستی و بلندی‌ها و سطوح دره را پوشانده است. لایه نمک مانند یک عایق صوتی عمل می‌کند تا بازدیدکنندگان دره، غرق آرامش و سکوت شوند.

الهه نمک

در انتهای دره سکوت، کوهی نمکی قرار دارد که که بومی‌ها شیارهای روی سطح آن را به چین‌های لباس زنانه تشبیه کرده و آن را الهه نمک نامیده‌اند. بعضی به‌خاطر وجود این ارتفاع نمکی در دره نمک آن را دره الهه نمک می‌گویند.

دره رنگین کمان؛ کوه‌های رنگی

تصویری از دره رنگین کمان؛ کوه‌های رنگی در جزیره هرمز

رنگارنگ‌‌ترین بخش جزیره، محدوده‌ای در جنوب غربی هرمز به نام دره رنگین کمان است. تپه‌ها و کوه‌هایی که هر کدام مانند کپه‌ی رنگارنگ ادویه، برش‌هایی به رنگ‌های مختلف و متنوع از طیف‌های رنگی سرد تا گرم دارند. این رنگارنگی نتیجه‌ی وجود منابغ غنی و کانی‌های مختلف در خاک جزیره است. خاک رنگارنگ جزیره استفاده خوراکی، دارویی، سوغاتی و مواد رنگی برای خلق تابلوهای هنری، دارد.

درۀ مجسمه‌ها

درۀ مجسمه‌ها در جنوب جزیره، محصول تلاش باد و باران برای فرسایش و تغییر شکل سنگ‌ها است. فرسایش در این محدوده مجسمه‌هایی سنگی به شکل دایناسور، کروکودیل، سر گوسفند، لاکپشت، سر سرباز هخامنشی، مرغ و خروس ایجاد کرده که با قدم زدن و پیش رفتن در این دره می‌توان آنها را کشف کرد. حسن ختام این دره، پرتگاهی مخوف و مرتفع است رو به دریا با مناظری از تنگه هرمز و کشتی‌های کوچک و بزرگ در حال گذر از این تنگه.

سواحل سرخ و نقره‌ای

از جمله سواحل محبوب جزیره، دو ساحل با خاک‌های سرخ و نقره‌ای رنگ در جنوبی‌ترین نقطه‌ی آن هستند. امواج دریا در ساحل سرخ تا فواصلی از ساحل، قرمز رنگ‌ است و به همین خاطر این ساحل را ساحل خونین هم می‌گویند. ساحل سرخ محل برداشت و معدن خاک سرخ‌رنگ جزیره است. رنگ سرخ خاک این ساحل به‌خاطر وجود اکسید آهن با خلوص 70 درصد است.
در امتداد ساحل سرخ به سمت شرق جزیره،‌ ساحل نقره‌ای قرار دارد. در ماسه‌های سربی رنگ، ساحل نقره‌ای دانه‌های نقره‌ای رنگ درخشانی مانند دانه‌های اکلیل می‌درخشند. این رنگ جیوه‌ای براق حاصل فرایند شیمیایی و فرسایش ترکیبات فلزی است. از دیگر سواحل رنگی جزیره هرمز؛ ساحل سفید و ساحل طلایی هستند. غار رنگین کمان، دشت زعفرانی و ساحل مفنغ از دیگر جاذبه‌های طبیعی جزیره هرمز هستند.

جاذبه‌های تاریخی – فرهنگی

قلعه پرتغالی‌ها

این قلعه که مصالح آن عمدتا از لاشه سنگ است بازمانده‌ی دوران سلطه استعمارگران پرتغالی‌ بر جزیره است. قلعه پرتغالی‌ها با توپ‌های بزرگ زنگ‌زده در شمال جزیره، مسلط و ناظر به رفت و آمدهای تنگه‌ی هرمز است. این قلعه انبارهای اسلحه، آب‌انباری بزرگ، اتاق‌های سرباز خانه، زندان، کلیسا، مقر فرماندهی و تالاری را در خود جا داده است. ساخت قلعه پرتغالی‌ها که دیوارهایی به قطر5/3 متر و برج‌هایی با ارتفاع 12 متر دارد،‌30 سال به درازا کشیده است.

خانه و مدرسۀ جری پولاک

این دو عمارت، ساخته جری پولاک معمار، نقاش و فیلم‌ساز اهل چک است که از اواخر دهه 40 خورشیدی برای 10 سال در جزیره هرمز زندگی کرده است. فرم و نقشه‌ی مدرسه جری پولاک که آن را با نام مدرسه شریعتی هم می‌شناسند، ملهم از مدارس دوران صفویه است. با این تفاوت که به‌جای حیاط مرکزی دو حیاط در طرفین ساختمان مدرسه دارد. خانه جری پولاک که محل کار و زندگی او بوده است،‌ با قدمت پهلوی در فهرست آثار ملی ثبت شده است.

موزه نادعلیان

این موزه به همت احمد نادعلیان هنرمند محیطی ایران ساخته شده و در آن تمام طیف‌های رنگی خاک جزیره، کانی‌ها، آثار هنرمندان بومی و مجموعه سوزن‌دوزی زنان جزیره جمع‌آوری و در معرض دید بازدید کنندگان قرار گرفته است. دیوارهای این موزه با خاک‌های رنگارنگ جزیره نقاشی شده است.
قصر بی‌بی گل،‌ چهارتاقی مکتب‌خانه، زیارتگاه خضر نبی،‌ پاسگاه قدیم هرمز، گورستان هرمز الارواح، عمارت و مسجد عالی، حمام تاریخی هرمز و آب انبار تاریخی از دیگر جاذبه‌های تاریخی و فرهنگی جزیره هستند.

زیستگاه‌ها حیات وحش

جوامع جلبکی

جوامع جلبکی که بیشتر در محدوده بین جز و مد قرار دارند، محل تغذیه نرم‌تنان، سخت‌پوستان، ‌ماهی‌ها، لاک‌پشت‌ها و پستانداران دریایی است. فرش‌های جلبکی در هنگام جزر آب در جنوب جزیره و در سواحل سنگی نمایان می‌شوند، از جمله چشم‌اندازهای زیبای طبیعی هرمز هستند.

زیستگاه خشکی

پرندگان اغلب در مناطق صخره‌ای شمال شرقی، جنوب و جنوب غربی جزیره پرسه می‌زنند و جبیر، خرگوش و جیرفتی‌های هرمز بیشتر در مناطق مرکزی به سمت جنوب به چشم می‌خورند. آبسنگ‌های مرجانی مورد علاقه‌ی لاک‌پشت‌های دریایی در محدودۀ جنوب شرقی جزیره قرار دارد.

سواحل شنی و ماسه‌ای

سواحل شرق تا جنوب جزیره را شن و ماسه پوشانده است. این سواحل محبوب لاک‌پشت‌ها هستند. دوگونه‌ی لاکپشت‌های دریایی سبز و پشت منقار عقابی اواخر زمستان تا اوایل بهار خودشان را برای تخم‌گذاری، به ساحل لاکپشت‌ها در جنوب جزیره می‌رسانند. 50 روز بعد بچه ‌لاک‌پشت‌ها پوسته‌ی تخم‌شان را می‌شکنند و به سوی امواج راه می‌افتند.

جنگل‌های مانگرو

درختان حرای هرمز که دست‌کاشت هستند، در وسعت 16 هکتار از سواحل کم عمق شمال شرقی هرمز تجمع کرده‌اند. در جنگل مانگروی هرمز حدود هزار قطعه پرنده از 20 گونه متفاوت زندگی می‌کنند. در میان شاخ و برگ درختان حرا که هنگام جزر به روی آب و هنگام مد در آب غرق می‌شوند، پرندگان آبزی و کنار آبزی از قبیل؛ اگرت، پرستو و کاکایی‌های دریایی زندگی می‌کنند. ساخت‌وساز، فاضلاب تاسیسات گردشگری ساحلی و دور ریز زباله‌های جامد گردشگران از جمله تهدیدهای جنگل مانگروی هرمز هستند.

رفت‌وآمد به جزیره

گردشگران و بومیان جزیره می‌توانند برای رفت‌وآمد به جزیره از اسکله‌ی حقانی شهر بندرعباس یا اسکله‌ی ذاکری شهر قشم استفاده کنند. شناورهای اسکله حقانی مسیر دریایی کوتاه‌تری را به نسبت شناورهای اسکله ذاکری تا جزیره هرمز می‌پیمایند. مسافران این شناورها معمولا 45 دقیقه تا یک ساعت روی آب هستند تا به مقصد برسند.

حمل و نقل مسافر

وسایل نقلیه عمومی برای حمل و نقل گردشگران در جزیره هرمز؛ ون، سه‌چرخه (توک‌توک) و موتورسیکلت است که می‌توان آنها را در اسکله‌ی مسافری هرمز کرایه کرد.

خاک خواری

علی‌رغم مصوبه مجلس شورای اسلامی مبنی بر ممنوعیت فروش خاک جزایر خلیج فارس، همچنان خاک هرمز فروخته و به تاراج می‌رود. خاک‌های رنگارنگ و گران قیمت هرمز که ویژگی خاص جزیره و عامل اصلی جذب گردشگر است می‌تواند عامل توسعه پایدار هرمز باشد. اما به قیمت ناچیز و در بشکه،‌ کیسه‌های 25 کیلویی و بطری‌های شیشه‌ای یا پلاستیکی با قیمت‌ ناچیز به فروش می‌رود. البته این خاک‌های رنگی، گاه جعلی و ساخته‌ی مصالح فروشان سودجویی است که با نام خاک هرمز فروخته می‌شود.

اقامتگاه‌ها

برای اقامت در جزیره می‌توان بر روی خانه‌های بومیان در قالب سوئیت و یا خانۀ بومگردی و هتل‌ها یا اقامت‌گاه‌ها حساب کرد. اقامتگاه بوم‌گردی کوتوک، صبورا،‌ دره شن‌ها، خندغ و مجموعه اقامتگاهی ماجرا از جمله اقامتگاه‌های هرمز هستند. در این میان اقامتگاه ماجرا با معماری منحصر به‌فرد، جوایز متعدد معماری داخلی و بین المللی را کسب کرده است.

ساکنان هرمز

جمعیت هرمز که بر اساس سرشماری نفوس و مسکن سال 1395ش، 5891 نفر است، در شهر هرمز که در شمال جزیره قرار داد، متمرکز است. این جمعیت که اغلب مسلمان و شیعه‌مذهب هستند به گویشی تلفیقی از بندری و مینابی سخن می‌گویند و جملات آنها پر است از واژه‌های هلندی، پرتغالی، انگلیسی، هندی و عربی که یادگار دوران اشغال و مناسبات تجاری آنها با دیگر نقاط جهان است.

شغل اصلی مردم جزیره صیادی است اما با گسترش روزافزون گردشگری،‌ تولید و فروش صنایع دستی و کار در حوزه گردشگری بیش از پیش رونق گرفته است.
ساکنان جزیره سه نوع مناسبت ملی، محلی و مذهبی را گرامی می‌دارند. از مراسم مهم بومیان این جزیره باید به زار، قبله دعا، قربانی برای بارش باران، مولودی‌خوانی وعزاداری‌های محلی و مراسم جشن ازدواج اشاره کرد و از مناسبت‌های ملی می‌توان روز ملی خلیج فارس را نام برد.

خوراک جزیره

از جمله غذاهای خوش‌آب‌ورنگی که بعضی از آنها ابداع مردم جزیره است می‌توان به تموشی که نوعی نان محلی آغشته به سوراغ و پنیر و کره است، خورش قلیه‌ماهی و میگو، هواری،‌ کلمبا،‌ پودینی کوسه و محیاوه اشاره کرد.

منابع

• حائری‌فرد، هرمز؛ «جزیره‌ای سرخ در میان آب‌های نیلگون خلیج فارس»، همایش ملی زمین‌شناسی و اکتشاف منابع، شیراز، 1393ش.
• راستگو، صادق، «نبرد برای آزادی هرمز»، در نشریه یاد ایام، ش56، 1389ش.
• رنجبران، محسن و ستوهیان، فرزاد، «زمين‌شناسی و جاذبه‌های ژئوتوریسمی جزیره هرمز، ایران»، مجموعه مقالات بیست و یکمین همایش انجمن زمین‌شناسی ایران، آبان 1397ش.
• «ساعت شناور جزیره هرمز»، وب‌سایت هرمزآرت، تاریخ بازدید: 5 آذر 1401ش.
• ساکت، ع و دیگران، «جاذبه‌های ژئوتوریستی جزیره هرمز به‌عنوان بهشت زمین‌شناسی ایران»، مجموعه مقالات اولین همایش زمین گردشگری (ژئوتوریسم) و ایجاد ژئوپارک، سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور، 1387ش.
• شجاعی، فائزه و ‌تیمورتاش، شبنم، «معرفی و شناسایی زمینه‌های توسعه گردشگری طبیعی و تاریخی-فرهنگی جزیره هرمز»، مجموعه مقالات دومین همایش ملی مستندنگاری میراث طبیعی و فرهنگی، اسفند 1397ش.
• عوض‌نژاد، غلامرضا، «تاریخ ملوک هرمز از آغاز تا تشکیل دولت صفوی»، رشد آموزش تاریخ، ش1، پاییز 1378ش.
• اسماعیلی، ساناز، «فاصله قشم تا هرمز»، وب‌سایت جزیره 360 درجه، تاریخ بارگذاری: 21 شهریور 1400ش.
• کریمی، فاطمه، «کاوش در جزیره هرمز»، نشریه میراث فرهنگی، ش12، تابستان و پاییز ۱۳۷۳ش.
• حسنلو، سمیه، «کشف ردپای انسان اولیه در جزیره‌ هرمز»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ بارگذاری: 2 آذر 1400ش.
• وب‌سایت جزیره هرمز، تاریخ بازدید: 5 آذر 1401ش.
• «مدرسه جری پولاک در جزیره هرمز»، وب‌سایت خبری تحلیلی بهار، تاریخ بارگذاری: 28 فروردین 1401ش.
• «معرفی جزیره هرمز | دانستنی‌های پیش از سفر»، وب‌سایت کاناوال، تاریخ بارگذاری: 4 آذر 1398ش.
• «موزه دکتر نادعلیان در جزیره هرمز»، وب‌سایت نادعلیان، تاریخ بازدید: 5 آذر 1401ش.
• «هنوز خاک هرمز را می‌فروشند»، وب‌سایت همشهری آنلاین، تاریخ بارگذاری: 27 آبان 1400ش.
• «5 اقامتگاه معروف جزیره هرمز»، وب‌سایت مجله گردشگری الی‌گشت، تاریخ بارگذاری: 15 دی 1399ش.