خانه امن

خانۀ امن؛ سرپناهی برای زنان خشونت‌دیده و فرزندان آنها.

خانۀ امن مکانی محرمانه است که از طرف سازمان بهزیستی برای تأمین امنیت زنان در معرض خشونت یا خشونت‌دیده به طور موقت در نظر گرفته شده است. خانه‌های امن در ایران متناسب با ویژگی‌های بومی و مذهبی جامعۀ ایران، خانواده اسلامی-ایرانی، جایگاه زن، سبک زندگی اسلامی-ایرانی و تحولات جدید، بوده و با آن‌چه تحت عنوان شِلتر در دیگر کشورها وجود دارد، متفاوت است.

تاریخچه

پیشینۀ ایجاد خانه‌های امن در آمریکا و اروپا، به دهه‌های 70 و 80 میلادی برمی‌گردد. این خانه‌ها با هدف مقابله با خشونت علیه زنان و خشونت خانگی راه‌اندازی شدند. پس از آن تا سال 2000م، به‌تدریج، برخی نهادهای بین‌المللی مانند سازمان ملل متحد پذیرفتند که ایجاد خانه‌های امن با اهداف حمایتی، حفاظت و ایمنی، توانمندسازی و تغییر اجتماعی رویکردها نسبت به پدیدۀ خشونت علیه زنان می‌توانند نقشی مهم ایفا کنند.

بروز برخی از مشکلات در عرصه زنان، در سال‌های اخیر در ایران این آسیب‌ها مورد توجه سازمان‌ها و محافل علمی قرار گرفته و در ابتدا با هدف ایجاد سرپناه برای زنان آسیب دیده، دفتر امور خانواده و زنان اقدام به تأسیس مراکز اسکان موقت کرد. تا پیش از سال 1393ش، تمامی زنانی که به‌دلایل مختلف اجتماعی و خانوادگی از خانه بیرون آمده و در خطر بودند در کنار هم و به‌صورت موقتی در مراکز «مداخله در بحران» سازمان بهزیستی زندگی می‌کردند. در سال 1393ش، سازمان بهزیستی تصمیم به جداسازی مراکز اسکان دو گروه از زنان خشونت‌دیدۀ خانگی و زنان آسیب‌دیده و خیابانی گرفته و خانۀ امن را برای زنان در معرض خشونت خانگی راه‌اندازی کرد تا از آسیب‌پذیری بیشتر آنها پیشگیری شود. کارشناسان بر این باورند که بیشتر مادران گرفتار خشونت خانگی همراه با فرزندان خود، خانه را ترک می‌کنند، پس باید از زنان آسیب‌دیده خیابانی جدا باشند.

فلسفۀ شکل‌گیری

خشونت خانگی به‌عنوان یکی از اَشکال خشونت علیه زنان به‌دلیل شیوع بالا، آسیب‌های وارده و بی‌دفاع بودن بزه‌دیده، لزوم حمایت از بزه‌دیده را توجیه می‌کند. امروزه تحولات ساختاری خانواده و خویشاوندی نیز سبب شده است که کارکرد حمایتی خانواده نسبت به افراد در معرض آسیب و خشونت، کاهش یابد. این افراد معمولا جایی برای اقامت در بیرون از منزل نیز ندارند. از این رو نهادهایی چون خانه‌های امن شکل گرفته است که نقش حمایت موقت تا فراهم ساختن زمینه برای بازگشت محترمانۀ زنان آسیب‌پذیر به خانوده را ایفا کند.

انواع خانه‌های امن

خانه‌های امن در سراسر جهان به سه دستۀ کلی تقسیم می‌شوند:

1. خانه‌های امن اضطراری یا اولیه؛
2. خانه‌های امن مرحلۀ دوم؛
3. خانه‌های امن مرحلۀ سوم.

خانه‌های امن مراحل دوم و سوم، به ارائۀ خدمات تخصصی‌تر برای برخی زنان مانند مصرف‌کنندگان موادمخدر، زنان معلول و زنان دارای اختلال روانی که نیازمند حمایت‌های بلندمدت‌تری هستند، می‌پردازند. زنانی که در خانه‌های امن مرحلۀ سوم نگهداری می‌شوند، نسبت به سایر بزه‌دیدگان، آسیب‌پذیرتر بوده و بر اساس آمار، بیشتر درگیر مشکلات سلامتی یا معلولیت‌های جسمی هستند.

ویژگی‌ها

خانۀ امن، مکانی برای حضور زنان آسیب‌دیده است که شباهتی به خوابگاه یا گرمخانه‌های افراد کارتن‌خواب یا بی‌پناه، ندارد. خانۀ امن، خانه‌ای شبیه به تمامی خانه‌های شهر است. تابلویی نداشته و مشخصات آنها مانند سایر مراکز مداخله در بحران، در اختیار همگان قرار ندارد. برخی از کارشناسان، از جمله دلایل این مخفی بودن آدرس را حفظ کرامت و عزت‌نفس زنان دانسته‌اند. به‌همین منظور، نشانی خانه‌های امن، تنها در اختیار سازمان بهزیستی، مقامات قضایی و نیروی انتظامی قرار داشته و حتی همسایگان آنها نیز نمی‌دانند که این خانه‌ها زیرنظر سازمان بهزیستی بوده و اهالی آن، زنان خشونت‌دیده هستند.

اهداف خانۀ امن در ایران

هدف کلی خانۀ امن، حمایت و توانمندسازی زنان و دخترانی است که در معرض خشونت خانگی قرار دارند و جایی هم خارج از خانه برای زندگی ندارند. از دیگر اهداف اختصاصی و جانبی این طرح می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. تأمین محل امن و محترمانه برای زنان در معرض خشونت و فرزندان آنها (با در نظر گرفتن محدودیت‌های سنی شرعی برای پسران)؛
2. ارتقاء توانمندی‌های زنان در معرض خشونت و نیز خانواده‌های آنها در راستای مقابله با مسائل فردی و اجتماعی در شرایط بحرانی از طریق ارائۀ خدمات تخصصی به‌موقع و آموزش مهارت زندگی عاری از خشونت؛
3. آموزش مهارت‌های سالم به زنان در مقابله با مشکلات زندگی، آشنا کردن آنها با عوامل زمینه‌ساز بروز خشونت خانگی، دوری از ایجاد زمینه‌های خشونت، آشنا کردن آنها با مهارت‌های ارتباطی و سازگاری برای مواجهه با مشکلات و انتخاب درست رفتارهای جایگزین در حل مسئله؛
4. استفاده از خدمات مشاورۀ خانوادگی در هنگام بروز مشکلات که می‌تواند در پیشگیری یا کاهش موارد خشونت خانگی علیه زنان تأثیرگذار باشد.

مدت اقامت

در کشورهای مختلف، مدت مجاز اقامت در خانه‌های امن برای زنان خشونت‌دیده متفاوت است؛ برای مثال، در آمریکا بین 1 تا 2 ماه؛ در کانادا بین 1 تا 21 روز؛ در برخی کشورهای اروپایی تا چند هفته و در برخی دیگر تا یک سال. در ایران اما، این زمان به فراهم شدن زمینه برای برگشت به خانه بستگی دارد و در عین حال برای زنان خشونت‌دیده تا یک سال و برای فرزندان آنها تا 6 ماه در نظر گرفته شده است.

برقراری ارتباط با خانۀ امن

زنان در معرض خشونت یا خشونت‌دیده می‌توانند با تماس با یک شمارۀ تلفن که به‌خاطر سپردن آن کار دشواری نیست، درخواست کمک کنند. در برخی از کشورها، راه‌های تماس برخط نیز فراهم شده است. در ایران، زنان خشونت‌دیده می‌توانند با سامانۀ 123 اورژانس اجتماعی تماس گرفته و به‌صورت خود معرف به خانه‌های امن مراجعه کنند. برخی از زنان نیز از سوی نیروی انتظامی یا دستگاه‌های قضایی به این مراکز معرفی می‌شوند.

خدمات

خدمات ارائه‌شده در خانه‌های امن ایران، در دو گروه برنامه‌های کوتاه‌مدت (تأمین نیازهای اولیۀ زندگی) و برنامه‌های بلندمدت (درمان و پیشگیری از تکرار خشونت) متفاوت هستند.

در برنامه‌های کوتاه‌مدت، پاسخگویی به نیازهای اولیه و اساسی مانند خوراک، پوشاک و تأمین امنیت در اولویت هستند. در اقامت کوتاه‌مدت که در حدود 14 تا 90 روز طول می‌کشد، مکان اسکان زنان و کودکان آنها، از طرف سازمان بهزیستی تعیین می‌شود. همچنین، نیاز به امنیت و آرامش در این خانه‌ها باعث شده تا آدرس خانه‌های امن مخفی بوده و تا حصول اطمینان کامل از امنیت زن یا فرزند او، هیچ کسی از محل اسکان آنها باخبر نخواهد شد.

در برنامه‌های بلندمدت، زنان خشونت‌دیده، علاوه بر تأمین نیازهای اولیه، از خدمات پزشکی، خدمات روان‌شناختی و خدمات حقوقی بهره‌مند می‌شوند.

فرآیند خروج زنان از خانه‌های امن

سازوکار خانه‌های امن در سراسر جهان، بر این اساس بنا شده که در صورت عدم بازگشت زنان به خانۀ خود، امکان اشتغال آنها، استقلال مادی و حمایت از خود و کودکان خود را داشته باشند. سیاست سازمان بهزیستی در ایران نیز بازگشت زنان به کانون خانواده بوده و در طول مدتی که زنان در خانه‌های امن سکونت دارند، خدمات مشاوره‌ای و حمایتی مختلفی برای بازگشت آنها به خانواده ارائه می‌شود تا بنیاد خانواده از هم نپاشد. زنانی که برای مدت طولانی در خانه‌های امن زندگی می‌کنند، از طریق مددکار اجتماعی مرکز و نیز ارتباط با سازمان‌های مردم‌نهاد، به‌دنبال مهارت‌آموزی و یافتن شغل برای گذران زندگی خود و فرزندان خود پس از ترک خانه‌های امن هستند؛ بسیاری از پژوهش‌های صورت‌گرفته در ایران نشان داده‌اند که متغیر درآمد، بر توانایی آنها به پایان دادن به خشونت تأثیری مهم داشته و از قوی‌ترین عوامل پیش‌بینی تصمیم زن به ترک زندگی یا ماندن در چرخۀ خشونت است.

آموزش برنامه‌های ایمنی و خودمراقبتی

برنامۀ ایمنی، سندی شخصی و تفصیلی بوده و دربرگیرندۀ راهبردها و سازوکارهای ایمنی مشخصی است که قربانی خشونت می‌تواند از آنها به‌منظور بهبود وضعیت ایمنی خود در طیف وسیعی از موقعیت‌ها استفاده کند.

تفاوت خانۀ امن با شلتر و سامان‌سرا

شلتر در لغت به‌معنای مکانی امن برای محافظت در مقابل آسیب‌های بیرونی است. شلتر بانوان (سرپناه شبانۀ بانوان) نیز مکانی امن است که زنان خیابانی که بیشتر مصرف‌کنندگان مواد مخدر بوده و به دلایل مختلفی همچون طرد شدن از سمت خانواده و فرار از خانه، جایی برای سپری کردن شب ندارند، به آن پناه می‌آورند. این شلترها، زیرمجموعه‌هایی از سازمان بهزیستی ایران هستند که بودجه آنها با کمک خیرین و شهرداری‌ها تأمین می‌شود.

سامان‌سراها نیز اماکن امنی هستند که برای نگهداری موقت، شناسایی وضعیت و نیز تعیین‌تکلیف افرادی که بی‌سرپرست، مجهول‌الهویه، در راه مانده، گمشده، رهاشده در فضای عمومی شهر، نیازمند غیرحرفه‌ای و بالای 18 سال هستند، راه‌اندازی شده‌اند. سامان‌سراها، در دو نوع مختص بانوان و آقایان وجود داشته و در شهرهای مختلف پراکنده شده‌اند.

این در حالی است که جامعۀ هدف برای طرح خانه‌های امن، تنها زنانی هستند که مورد همسرآزاری قرار گرفته‌ و نیازمند دریافت خدمات تخصصی سرپایی یا اقامتی به‌همراه فرزندان خود (دختران بدون محدودیت سنی، پسران تا 12 سال) هستند تا مجددا به خانه برگردند و در عین حال عزت و کرامت آنها آسیب نبیند.

آسیب‌شناسی خانۀ امن

علی‌رغم تایید این خانه‌ها از سوی برخی آسیب‌شناسان اجتماعی، تعدادی از کارشناسان بر این باورند که از نظر آسیب‌شناسی، بزرگ‌ترین نقطه‌ضعف خانه‌های امن در ایران، تشویق زنان به ترک خانه درصورت بروز اختلافات است. این در حالی است که بسیاری از بانوان پس از ایجاد اختلاف، در خانۀ خود مانده و همین ماندن در خانه در بیشتر موارد، منجر به رفع اختلاف شده و پس از مدتی آشتی برقرار می‌شود. علاوه بر آن، بسیاری از مردان ایرانی، با توجه به انگاره‌های فرهنگی، به‌سختی قبول می‌کنند که همسران آنها یک تا چند شب را بیرون از خانه سپری کنند و در نتیجه راضی به پذیرش همسران خود، پس از بازگشت نیستند. به‌همین دلیل برخی از آسیب‌شناسان اجتماعی، عمیق‌تر شدن اختلافات زناشویی را از جمله آسیب‌های احداث این خانه‌ها دانسته‌اند.

منابع

• آقاخانی، نادر و همکاران، «بررسی انواع خشونت شوهران علیه زنان و تأثیر عوامل مختلف در میزان بروز آنها در زنان مراجعه‌کننده به پزشکی قانونی شهرستان ارومیه در سال 1391-92»، مجلۀ پزشکی قانونی، دورۀ 18، شمارۀ 2-3، 1391ش.
• «چه افرادی در سامان‌سراهای تهران نگهداری می‌شوند؟»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 8 مهر 1399ش.
• «خانه‌های امن؛ از تحریک زنان برای فرار ازخانه تا پیشگیری از آسیب‌ها»، خبرگزاری موج، تاریخ بارگذاری: 6 مرداد 1395ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 12 اردیبهشت 1401ش.
• راهنمای تخصصی مداخلات در خانه های امن، دفتر امور آسیب‌دیدگان سازمان بهزیستی کشور، 1393ش.
• رضوانی، سودابه و غنی زادۀ بافقی، مریم، «خانه‌های امن به مثابه درمانگاه زنان خشونت دیدۀ خانگی»، نشریۀ حقوقی دادگستری، دوره 83، شماره 106، 1398ش.
• رنجبران، قاسم و دبیرزاده، الهه، خشونت بر زنان در حقوق کیفری و اسناد بین‌المللی، تهران، فرهنگ‌شناسی، 1390ش، ص22.
• «خانۀ امن زنان ایرانی کجاست؟»، وب‌سایت سازمان بهزیستی ایران، تاریخ بارگذاری: 26 آذر 1399ش.
• «خانۀ امن زنان تحت خشونت خانگی (شبانه‌روزی- غیردولتی)»، وب‌سایت سازمان بهزیستی ایران، تاریخ بارگذاری: 18 آذر 1399ش.
• «شلتر سرپناهی امن در تاریکی شب»، خبرنامۀ دانشجویان ایران، تاریخ درج مطلب: 7 اسفند 1395ش.
• شیشه‌بر، حسن، «بررسی تأثیر خانه‌های امن بر کاهش عواقب خشونت علیه زنان در ایران»، همایش ملی رفع خشونت علیه زنان، چالش‌ها و راهکارها، 1395ش.
• نجفی ابرندآبادی، علی‌حسین، «سرپناه‌های امن و خط‌های تلفن امداد فوری برای زنان»، دانشنامۀ بزه‌دیده‌شناسی و پیشگیری از جرم، تهران، میزان، 1389ش.
• Cassegård, Carl, Youth Movements, Trauma and Alternative Space in Contemporary Japan. Leiden: Brill, 2013.
• Gierman, Tracy et al, Shelter for Women and Girls at Risk of or Survivors of Violence, Shelter Module, Canadian Network of Women’s Shelters and Transition Houses, March, 2013.