خرافات در قوم بلوچ

خرافات در قوم بلوچ؛ باورها و عمل‌کرد‌های مبتنی بر موهومات در قوم بلوچ.

خرافات در قوم بلوچ، همانند قوم دیگری به‌صورت تاریخی و گاه در اثر تعامل با دیگر فرهنگ‌ها شکل گرفته است. برخی از باورهای خرافی چنان با زندگی زن و مرد بلوچ تنیده شده که سراسر زندگی خود را با آن می‌گذرانند و با دست‌آوردها و راهکارهای علمی و عقلی نیز برطرف نمی‌شود.

مفهوم‌شناسی

واژه عربی «خُرافه» به معنای امر موهوم و سخن بیهوده و پریشان است که خوش‌آیند باشد. خرافات در اصطلاح، مجموعه باورها و عمل‌کردهایی است که با عقلانیت، آموزه‌های دین و اصول علمی، سازگار نباشد.

پیشینه

تحقیقات نشان می‌دهد که برخی باور‌های خرافی میان مردم بلوچ از دوران باستان باقی مانده که در برخی از صنایع دستی این مردم نیز دیده می‌شود. برخی دیگر با ورود بردگان سیاه‌پوست آفریقایی از طریق سواحل جنوبی ایران وارد شده و با فرهنگ مردم بومی درآمیخته است. برخی باور‌های موهوم نیز از شبه‌قارۀ هند با ورود فرقه‌های تصوف میان مردم بلوچ رواج یافته است.

زمینه‌ها

کارشناسان به‌طور کلی بی‌سوادی، ناآگاهی، فقر، بی‌کاری، محرومیت و بی‌عدالتی را از جمله عوامل عمدۀ گرایش جامعه به خرافات می‌دانند. تحقیقات نشان می‌دهد که طبقات پایین و فقیر مردم بلوچ گرایش بیشتری به باورهای خرافی دارند. احساس درماندگی اجتماعی مانند عدم رسیدگی به دارو و دکتر در مناطق بلوچ‌نشین، تقلید کورکورانه از پیشینیان و قرارگرفتن در بستر اجتماعی نامناسب نیز زمینۀ گرایش افراد را به‌ خرافات فراهم می‌کند.

جنبه‌های خرافات در جامعۀ بلوچ

باورها

1. باور به «زار»؛ از نظر زارباوران، زار خطرناک‌ترین باد کافر است که با وارد شدن آن در بدن انسان، جن نیز وارد بدن می‌شود و انسان را بیمار می‌کند. تحقیقات نشان می‌دهد که باور به زار میان مردم بلوچ آنقدر محکم است که حتی پزشک، دارو و درمان عصری، برای آنها بی‌معنا است و تمام بیماری‌ها به‌نحوی به آن ربط داده می‌شود و درمان آن را در دستان شفا‌بخش بابازار و مامازار می‌دانند. هر بلوچی از بدو تولد در معرض تهدید زار قرار دارد و ممکن نیست که در زندگی یک‌بار به دام زار گرفتار نشود.
2. باورهای خرافی پیرامون روح؛ برخی از مردم بلوچ معتقدند که ارواح اشخاص عابد و زاهد (شیخ / پیر) که در میان مردم دارای مرتبۀ ویژه بوده‌اند، پس از وفات، به‌شکل باد، در زمین و دریا سرگردانند. هریک از مشایخ با گروه‌ خاصی از اجتماع سروکار دارند. هرگونه توهین، تردید و نافرمانی از مشایخ، سبب گرفتاری او به باد مشایخ شده و بیمار می‌شود.
3. باور به‌نیروی موهومی که باعث خیر و شر است؛ بر اساس این باور، محیط زندگی مردم بلوچ پر است از نیروی موهومی که در امورات زندگی آنها دخالت دارد. مردم بلوچ بیشتر مشکلات زندگی چون فقر، قرض‌داری، بخت‌‌برگشتگی و حتی زخم و شکستگی را به آنها نسبت می‌دهند.
4. روح خبیثۀ جاتوق؛ مردم بلوچ معتقدند که جاتوق یک شیطان جادوگر است. جاتوق در کمین مادر و نوزاد است که به‌آنها آسیب برساند و مخفیانه قلب و جگر نوزاد را می‌بلعد.

آداب و رسوم

از نظر کارشناسان، باورهای فوق سبب شده است که ترس از موجودات موهوم بر زندگی مردم بلوچ سایه افکند. این مردم چارۀ کار را به اجرای آیین‌ها و عمل‌کردهای زیر می‌بینند:

1. آیین زار؛ این مراسم جهت رهایی شخص بیمار از شر باد زار و جنی که همراه آن وارد بدن بیمار شده، توسط بابا یا مامازار با حضور زنان و مردان «اهل هوا» برگزار می‌شود. در این مراسم بردن نام مقدسات حرام است. زار با موسیقی، رقص و دودکردن انواع گیاهان خوش‌بو، قربانی، خوراندن خون قربانی به بیمار و دادن هدیه به زاره، رام می‌شود. این مراسم مراحل مختلف دارد و برای مدت 3 تا 14 شب ادامه دارد. از نظر کارشناسان آیین زار فاقد مبنای دینی و علمی است. ‌
2. مراسم مولودی؛ این مراسم بیشتر جنبۀ مذهبی دارد که توسط فرقه‌های مختلف اهل تصوف به‌منظور بزرگ‌داشت مشایخ و درمان بیمارانی که دچار باد (روح‌زدگی) شده است، برگزار می‌شود. گاهی این مراسم با موسیقی، رقص، برنامه‌های نمایشی و حتی چشم‌بندی و جادوگری همراه است.
3. دفع و جذب نیروی نامرئی؛ مناطق بلوچ‌نشین بازار پررونق برای فال‌گیران و رمالان‌ است. مردم بلوچ برای مبارزه با نیروی نامرئی شر و جذب نیروهای خیر، به آنها مراجعه می‌کنند. در برخی موارد زنان بلوچ آویز‌های دست‌بافت و دست‌دوز درست می‌کنند و با آیینه، مهره و صدف تزیین می‌کنند. آنها معقتدند که در دفع نیروی شر و جذب نیروی خیر مؤثر است. از نظر این مردم برخی موجودات مانند گیاهان و حتی حیوانات مانند «گاندو» (تمساح پوزه‌کوتاه بومی) در دفع و جذب این نیروها مؤثر هستند.
4. ناف‌بری؛ در فرهنگ بلوچ خانواده‌ای، ناف دختر نوزاد خانوادۀ دیگر را می‌برد و او را برای پسر خود نام‌گذاری می‌کند. در این صورت دختر و پسر در بزرگ‌سالی ملزم به‌پذیرفتن آن است.
5. خون‌بست؛ بر اساس این قاعدۀ عرفی، طائفۀ مقتول چهار دختر را به‌دلخواه از فامیل قاتل، به همسری می‌گیرند.
6. مراسم جل‌بندی؛ یکی از برنامه‌های عروسی مردم بلوچ است. زنان بلوچ پارچه‌های دست‌دوختۀ آیینه‌کاری را بر دیوارهای اتاق آویزان می‌کنند و عروس تا شب زفاف در آنجا می‌ماند. زنان بلوچ باور دارند که پارچه‌ها برای جادو و ارواح خبیث اجازۀ ورود به‌اتاق عروس را نمی‌دهد.
7. مراسم زائو؛ این مراسم از آغاز تولد نوازد گاهی تا چهل شبانه‌روز ادامه دارد. در این مراسم زنان به‌صورت گروهی یا تکی ترانه می‌خوانند و معتقدند که با این ترانه‌ها، ارواح خبیثه از جمله «جاتوق» که در پی خوردن دل و جگر نوازد است، خواست‌های شیطانی، طلسم و جادو به نوازد و مادر، آسیبی نمی‌رساند.
8. سوگند جن‌طلاق/ زن‌طلاق، مردم بلوچ برای تعهد به‌ پیمان، اعلام برائت از اتهاماتی که به او داده شده و یا حمتی‌ساختن انتقام خود از طایفه یا شخصی، قسم زن‌طلاق یاد می‌کنند. این قسم با کفاره هم جبران نمی‌شود و در صورت عدم موفقیت، در فرهنگ بلوچ زن او مطلقه است.

پیامده

کارشناسان معتقدند که خرافه‌گرایی زمینۀ سوءاستفاده از احساسات مذهبی و نادانی مردم را فراهم می‌کند. اندیشۀ خرافی اثر نامطلوب بر الگوهای رفتاری جامعه می‌گذارد؛ زیرا با اتکا به بخت و اقبال، روحیۀ کار و تلاش از بین می‌رود. باورهای خرافی، از پویایی خرد جلوگیری می‌کند و مانع تحقق روش‌های درست علمی می‌شود. در نتیجه چرخۀ رشد جامعه از حرکت باز می‌ماند. در مواردی این باورهای خرافی باعث از هم‌پاشیدگی خانواده و بحران اجتماعی می‌شود.

راه‌کارها

از نظر کارشناسان مهم‌ترین شاخص مبارزه با خرافه‌گرایی در یک جامعه، اقدامات لازم برای رشد عقلانیت در جامعه است. تعقل از اصول اساسی نظام تربیت اسلام است. همچنین بالابردن سطح آگاهی دینی جامعه می‌تواند از گرفتاری افراد در دام خرافه، جلوگیری کند. بالابردن سطح سواد، رفاه‌ اجتماعی و اشتغال‌زایی نیز در امر مبارزه با خرافه‌گرایی در جامعه مؤثر است.

منابع

• «آشنایی با آداب و رسوم ازدواج مردم بلوچ»، پایگاه خبری تحلیلی ساعدنیوز، تاریخ درج مطلب:21 مهر 1399ش.
• اصل‌مرز، مهدی و دیگران، «مطالعه ریشه‌های دینی و اسطوره‌ای آیین زار بر مبنای دیالکتیک امر قدسی الیاده»،نامۀ انسان‌شناسی، سال نوزدهم، شمارۀ 34، بهار و تابستان 1401ش.
• بشرپور، سجاد و رحیم‌زادگان، شیوا، «رابطۀ باورهای خرافی با سبک‌های پردازش اطلاعات و حس عاملیت در افراد مراجعه‌کننده به رمال»، فصل‌نامۀ پژوهش‌های روان‌شناسی اجتماعی، شمارۀ سی‌ونهم، پاییز 1399ش.
• «ترویج خرافه؛ این بار در سیستان و بلوچستان»، وبسایت تابناک، تاریخ درج مطلب: 3 اسفند 1387ش.
• «تمام آداب و رسوم مردم بلوچ+ غذاهای سنتی بلوچستان»، وب‌سایت نمناک، تاریخ بازدید: 15 آبان 1402ش.
• جانب‌الهی فیروزآبادی، محمدسعید، «مظلومیت و قهاریت زن بلوج»، فصل‌نامۀ توامندسازی زنان و جامعۀ پایدار، دورۀ 6، شمارۀ 1، بهار 1399ش.
• حسن‌زهی، شیدا، «دودنی‌بافی هنری زیبا و در حال فراموش شدن»، پایگاه اطلاع‌رسانی مَیارجل، تاریخ درج مطلب: 20 دی 1399ش.
• خانی، لطف‌علی و دیگران، «بررسی رابطه محرومیت اجتماعی با گرایش به خرافات»، فصل‌نامۀ مطالعۀ جامعه‌شناسی، سال ششم، شمارۀ بیست‌و‌یکم، زمستان 1392ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت مؤسسۀ لغت‌نامۀ دهخدا و مرکز بین‌المللی آموزش زبان فارسی، بازدید: 1 اردیبهشت 1403ش.
• «در باره مراسم زاردرمانی که در آن جن را از جسم فرد خارج میکنند!»، وبسایت سرپوش، تاریخ درج مطلب: 9 مهر 1398ش.
• دهقان، مرجان، «پشت پردۀ زار»، وب‌سایت صبح ساحل‌نیوز، تاریخ درج مطلب: 25 تیر 1398ش.
• ریاحی، علی، زار و باد و بلوچ، تهران، کتابخانۀ ظهوری، 1397ش.
• ساعدی، غلام‌حسین، اهل هوا، تهران، مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات اجتماعی، 1345ش.
• سرافرازی، عباس، «فرقۀ مذهبی ذکری‌ها در بلوچستان»، فصل‌نامۀ علمی پژوهشی پژوهش‌نامه‌ی تاریخ اسلام، سال اول، شمارۀ سوم، پاییز 1390ش.
• ستوده‌فر، مهدی و دیگران، «تحلیلی جامعه‌شناختی بر خرافه‌گرایی دینی در عصر مرشد شاهان صفوی»،فصل‌نامۀ جامعه‌شناسی کاربردی، سال بیست‌و‌نهم، شمارۀ پیاپی 71، شمارۀ سوم، پاییز 1397ش.
• «‌سیستان و بلوچستان بهشت رمالها و دعانویسان»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 4 شهریور 1393ش.
• شریعتی، صدرالدین و انصافی مهربانی، سپیده، «نگاهی به خرافه‌پرستی در ایران و جهان و راهکار تربیتی مواجهه با آن»، فصل‌نامۀ فرهنگ مشاوره و روان‌درمانی، سال هفتم، شمارۀ 26، تابستان 1395ش.
• شهربابکی، ابوالقاسم‌نعمت و میرنژاد، سمیه، «بررسی نقوش آویز بافته‌های طلسمی و تعویذ‌نویسی در سیستان و بلوچستان»،دو فصل‌‌نامۀ علمی دانشکدۀ هنر دانشگاه شهید چمران اهواز، دورۀ دهم، شمارۀ 24، تابستان 1400ش.
• «عوامل و زمینه‌های خرافات»، پایگاه اطلاع رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 8 مرداد 1397ش.
• عشایری، طاها و دیگران، «مطالعۀ عوامل مؤثر گرایش به خرافات در بین شهروندان: فراتحلیل پژوهش‌های بازۀ زمانی 1388-1397ش»، دوفصل‌نامۀ پژوهش‌های جامعه‌شناسی معاصر، سال 11، شمارۀ 20، بهار و تابستان 1401ش.
• علی‌نقیان، شیوا و روستاخیز، بهروز، «فهم پدیدارشناختی چندهمسری در میان مردم بلوچ‌های ساکن در شهرستان چابهار»، دوفصل‌نامۀ پژوهش‌های انسان شناسی ایران، دورۀ 8، شمارۀ 1، بهار و تابستان 1397ش.
• عقیده به «جن» نشانه تأثیرپذیری قرآن از فرهنگ جاهلی!»، وب‌سایت آئین رحمت، تاریخ بازدید: 7 آذر 1402ش.
• «عروسی بلوچ»، وبسایت چابهارگشت، تاریخ بازدید: 8 آبان 1402ش.
• «کودکان سیستان و بلوچستان قربانی یک خرافات هولناک /گاندو همچنان دست و پا قطع میکند»، وبسایت رکا، تاریخ درج مطلب: 24 شهریور 1398ش.
• «موسیقی بلوچستان»، وبلاگ سرحد، تاریخ درج مطلب: 5 اردیبهشت 1388ش.
• نقوی، حسام‌الدین، «مؤلفه‌های بینش اسطوره‌ای در مراسم «زار» نمونۀ موردی در بندرعباس»، پژوهش‌نامۀ فرهنگی هرمزگان، شمارۀ 6 و 7، 1392ش.
• «نقش آموزش در کاهش خرافات»، پایگاه اطلاع رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 19 آبان 1392ش.