آیین زار در میان قوم بلوچ

آیین زار در میان قوم بلوچ؛ مراسم سنتی بلوچ‌ها در درمان بیماری‌ها.

باور به زار و اثرگذاری آن در جسم و روان انسان‌ها، ریشه در انگاره‌های شناختی دارد که در سده‌های گذشته از طریق برده‌های آفریقایی به خرده‌فرهنگ مردمان جنوب ایران و به‌ویژه قوم بلوچ، واردشده است. بر اساس این انگاره، زار یک باد کافر است که جن به همراه دارد و با ورود به بدن انسان، او را به انواع بیماری گرفتار می کند. بر اساس آموزه‌های اسلام، جن، موجودی واقعی است؛ اما انگاره‌های جن‌زدگی مانند زار و آیین درمانی آن، ریشه در خرافات و نادانسته‌های بشر دارد. از منظر روان‌شناسی، زار، گونه‌ای از اختلال روانی است که از وضعیت اجتماعی، محیطی، حوادث طبیعی و باورهای فرهنگی، ناشی می‌شود.

مفهوم‌شناسی

زار به‌معنای ناتوانی، گریه و نالۀ سوزناک، در فرهنگ سنتی مردم بلوچ نام یک باد خطرناک و قدرتمند است که درون و بیرون خاک را کنترل می‌کند. این باد هرگاه وارد جسم انسان شود، او را بیمار و بدحال می‌کند. آیین زار، مراسم ویژۀ درمان زار است که توسط بابازار یا مامازار اجرا می‌شود. به مبتلای زار، مَرکَب یا فَرَس گفته می‌شود.

تاریخچه

باور به وجود یک جن با نام زار، از سرزمین حبشه به جهان اسلام راه یافته است. ریشۀ آیین زار نیز به شمنیسم سیبری بازمی‌گردد. امروزه آیین زار در خرده‌فرهنگ‌هایی از مصر، اتیوپی، مراکش، کویت، عراق، قطر، عربستان سعودی و هند وجود دارد که با سازها و موسیقی بومی اجرا می‌شود. این آیین توسط آفریقایی‌ها تا قرن 19م، از طریق سواحل به‌ویژه بندرعباس، وارد ایران شده، با فرهنگ بومی این منطقه درهم آمیخته و از همین طریق به زیست‌گاه قوم بلوچ در مناطق مرزی ایران، پاکستان و افغانستان راه یافته است. نزد قوم بلوچ، تمام بیماری‌ها به‌نحوی به زار ربط دارد و معالجۀ آن در دستان شفابخش بابازار یا مامازار است.

درمان‌گران زار

هر باد، درمان‌گر مخصوص به‌ خود دارد، اما گاهی یک شخص می‌تواند بر چند نوع باد تسلط پیدا کند. درمان‌گر را اهل زار می‌گویند و او کسی‌ است که حداقل یک‌بار به زار مبتلا شده و نجات یافته باشد. در میان آنها سلسله‌ مراتب برقرار است و بستگی به تعداد خون‌هایی که در مراسم زار خورده و تعداد بادهایی که بر آن مسلط شده، دارد. رئیس زاریان (اهل هوا) اگر مرد باشد، بابازار و اگر زن باشد، مامازار گفته می‌شود. حرفۀ بابازاری و مامازاری ارثی است و ماما و بابا طی مراسم خاصی، جانشین خود را تعیین می‌کنند. اگر یک درمان‌گر بدون جانشین از دنیا برود، اهل هوا یا زاریان جمع می‌شوند و جانشین او را تعیین می‌کنند.

زار‌زدگی و درمان آن

زار نزد مردم بلوچ، یک نوع باد شر و خبیث است. هر باد، جنی دارد که با آن وارد بدن انسان می‌شود. زار‌زدگی با علائمی چون حملۀ قلبی، سردرد، چشم‌درد، کمردرد، بی‌حرکتی و خودفرورفتگی شروع می‌شود و بدن، رعشه پیدا کرده و فرد مبتلا رفتارهای ناهنجار انجام می‌دهد. فرد مبتلا در دوره‌های نامشخص با واقعیت‌ها قطع ارتباط می‌کند و اشباحی را می‌بیند که قصد آزار او را دارند؛ حرف‌های نامفهوم به‌ زبان می‌آورد؛ دوزانو می‌نشیند و سر خود را به دو طرف تکان می‌دهد و بعد از چند دقیقه، همه‌چیز را فراموش می‌کند. در این صورت زار او را وادار به‌ کارهای مورد علاقۀ خود می‌کند. جهت رهایی مَرکَب از شر زار، آیین خاصی با حضور زنان و مردان اهل هوا یا زاریان برگزار می‌شود. زاریان معتقدند که پس از خارج شدن جن از بدن بیمار، باد در سر او باقی می‌ماند و برای به زیر آوردن و به‌ زبان آوردن آن، خون، سفره و شعر نیاز است. همچنین در مجلس زار، آوردن نام‌ خداوند، پیامبران و ائمۀ حرام است و اگر نام یکی از مقدسین بر زبان یکی از اهل مجلس آورده شود، زار به ‌‌هیچ‌وجه پایین نمی‌آید و رام‌ نمی‌شود. در این مراسم از انواع آلات موسیقی مانند دُهل مودندو، گپ‌دُهل و دُهل کسر، دایره، تمبوره، سارنگی، زَمَری (سازمتوری)، نی، قره‌نی/ زمری، بمبو و لوازم جانبی دیگری مانند چوب خیزران استفاده می‌شود. تعداد خیزران‌ها و نوع تزیین آن، نشان شوکت و قدرت بابا یا مامازار است. اهل زار بر این باور هستند که هر زار با آهنگ ویژه‌ای رام می‌شود. بیشتر آهنگ‌ها به‌ زبان سواحلی و عربی خوانده می‌شوند اما ابیات زیادی از این آهنگ‌ها حتی برای بابا یا ماما‌زار، نامفهوم است. بازی زار، بخش مهم و اصلی آیین زار است؛ زنی از اهل هوا و خیزران به دست، زاریان را به مراسم بازی دعوت می‌کند. این مراسم 3 تا 7 و گاهی تا 14 شب به طول می‌انجامد. در این مراسم حداقل 250 تا 300 نفر زاریان باید شرکت کنند. در پایان این دوره، بیمار را با آب هفت دریا که بابا یا ماما در روزهای دوشنبه یا چهارشنبه طی مراسمی از نقطۀ خاص دریا آورده، غسل می‌دهند و سه بار از زیر قرآن که در پارچۀ سفید یا سبز پیچانده شده، رد کرده و راهی خانه می‌کنند. اگر در چند مرحله از این کار، نتیجه‌ای حاصل نشود، از بیمار قطع امید می‌شود.

آیین زار از نگاه شریعت

قرآن آشکارا اجنه را آفریدۀ خداوند معرفی کرده است؛ اما آموزه‌های اسلامی چیره شدن جنیان بر انسان‌ها را رد می‌کند. از این منظر، ورود زار به‌صورت جن در بدن انسان و آیین درمانی آن، خرافه است.

آیین زار از منظر روان‌شناسی

روان‌شناسان معتقدند که زارزدگی، نوعی اختلال روانی است که در فرهنگ‌های مختلف با نام‌های مختلف شناخته می‌شود. این بیماری ممکن است از عوامل اجتماعی و محیطی چون کمبود عاطفه، فقر، پایین بودن درآمد، نبود فرصت‌های شغلی، آموزشی و دیگر امکانات زندگی و یا در اثر حوادث طبیعی، به وجود بیاید. گاهی همین باور‌های فرهنگی، خود سبب بروز چنین اختلالات روانی می‌شوند. در میان مردم بلوچ بیشتر افراد فقیر، زنان و طبقات پایین جامعه به زار مبتلا می‌شوند و اکثر بابا یا مامازارها نیز از طبقۀ پایین جامعه هستند که قرار گرفتن در جمع زاریان، هویت جدیدی به آنها می‌بخشد که در فرهنگ بلوچ قابل احترام است و امکانات بسیاری را برای آنها قابل دست‌‌رس می‌سازد. بابا یا مامازار، گاهی بیماری‌های جسمانی مشخصی چون «وبا» را به زار نسبت می‌دهند. مخالفین آیین زار، انگیزۀ برگزاری آن را سود مادی می‌دانند که در واقع نوعی کلاه‌گذاری است. بابا یا مامازار از این رهگذر به نام زار، از بیماران طلا، نقره و دیگر اقلام قیمتی می‌گیرند.

منابع

• «آداب و رسوم ازدواج مردم بلوچ»، وب‌سایت کارناوال، تاریخ درج مطلب: 27 مرداد 1397ش.
• اصل‌مرز، مهدی و دیگران، «مطالعه ریشه‌های دینی و اسطوره‌ای آیین زار بر مبنای دیالکتیک امر قدسی الیاده»،نامۀ انسان‌شناسی، سال نوزدهم، شمارۀ 34، بهار و تابستان 1401ش.
• «تمام آداب و رسوم مردم بلوچ+ غذاهای سنتی بلوچستان»، وب‌سایت نمناک، تاریخ بازدید: 15 آبان 1402ش.
• جعفری، حمید، «زار»، وبسایت مرکزدائرهالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 1 آذر 1400ش.
• دهقان، مرجان، «پشت پردۀ زار»، وب‌سایت صبح ساحل‌نیوز، تاریخ درج مطلب: 25 تیر 1398ش.
• «در باره مراسم زاردرمانی که در آن جن را از جسم فرد خارج میکنند!»، وبسایت سرپوش، تاریخ درج مطلب: 9 مهر 1398ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت مؤسسۀ لغت‌نامۀ دهخدا و مرکز بین‌المللی آموزش زبان فارسی، تاریخ بازدید: 14 آبان 1402ش.
• ریاحی، علی، زار و باد و بلوچ، تهران، کتابخانۀ ظهوری، 1397ش.
• زاویه، سعید و اصل‌مرز، مهدی، «مطالعۀ ریشه‌های فرهنگی و روان‌شناختی آیین زار»، ‌
• عقیده به «جن» نشانه تأثیرپذیری قرآن از فرهنگ جاهلی!»، وب‌سایت آئین رحمت، تاریخ بازدید: 7 آذر 1402ش.
• معیری، مائده، «زارگیری آیینی مرتبط با جنیان در جنوب ایران»، وب‌سایت مجلۀ آردمگ، تاریخ درج مطلب:20 آذر 1398ش.
• ساعدی، غلام‌حسین، اهل هوا، تهران، مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات اجتماعی، 1345ش.
• نقوی، حسام‌الدین، «مؤلفه‌های بینش اسطوره‌ای در مراسم «زار» نمونۀ موردی در بندرعباس»، پژوهش‌نامۀ فرهنگی هرمزگان، شمارۀ 6 و 7، 1392ش.
• مقدم، غزل، «نگاهی بر آیین موسیقی درمانی زار»، وبسایت ایران موزیکولوژی، تاریخ درج مطلب: 8 اکتبر 2022م.