شناخت درمانی

شناخت درمانی؛ از روش‌های نوین روان درمانی.

شناخت درمانی (cognitive therapy)، درمانی کوتاه‌مدت و ساختاریافته که در آن بیمار و درمانگر تلاش می‌کنند تا به‌صورت فعالانه به اهداف درمان که بر مشکلات فعلی بیمار و حل آنها متمرکز است، دست یابند. در شناخت درمانی، درمانگر به درمان نشانه‌ها و رفتارهای غیرطبیعی در بیمار می‌پردازد که به‌دلیل شیوۀ تفکر نادرست در بیمار شکل گرفته‌اند.

مفهوم‌شناسی

شناخت درمانی، شیوه‌ای نوین در روان درمانی است که به افراد کمک می‌کند تا روش تفکر خود را تغییر داده یا به اصطلاح «بازسازی ساختار شناختی» در آنها رخ دهد. واژۀ شناخت در این عبارت به شناخت‌ها و افکار فرد اشاره دارد و نشان می‌دهد که چگونه شناخت و افکارِ تحریف شده، آدمی را به‌سمت ادراک نادرست از خود و جهان پیرامون می‌برد. از این روش، امروزه برای درمان مواردی همچون اختلال خلق، اختلال اضطراب، انواع اعتیاد، استرس، بی‌خوابی، عصبانیت و اختلال اشتها استفاده می‌کنند.

تاریخچه

شناخت درمانی برای نخستین‌بار در دهۀ 60 میلادی توسط روان‌پزشکی به‌نام «آرون بِک» معرفی شد. پس از آن، این شیوۀ درمانی به‌نام‌های درمان شناختی رفتاری، شناخت درمانی یا رفتار درمانی شناختی به شهرت رسید. آرون بک، با مطالعۀ روند درمانی بیماران مبتلا به افسردگی که اغلب افکار نادرستی را بیان می‌کردند و دچار تحریف‌های شناختی بودند، به این شیوۀ درمانی دست یافت. کتاب شناخت درمانی بِک برای بیماری افسردگی در سال 1978م منتشر شد.

تکنیک‌های شناخت درمانی

شناخت‌ درمانگران، در روش‌های درمانی خود و آگاه‌سازی بیماران نسبت به شناخت‌های منفی و خطاهای آنها، از تکنیک‌های مختلفی استفاده می‌کنند. از جملۀ این تکنیک‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. شناسایی افکار منفی: این فرآیند برای افراد درونگرا بسیار دشوار است اما در نهایت منجر به کشف خود و دریافت بینشی درست می‌شود که بخش اساسی روند درمان است.
2. تمرین مهارت‌های جدید؛
3. تعیین اهداف؛
4. حل مشکل؛
5. نظارت و کنترل بر خود؛
6. پیشرفت تدریجی؛
7. یادداشت‌برداری: نوشتن افکار و احساسات به‌صورت مفصل در زندگی روزمره، درمانگر و بیمار را در شناسایی افکار مخرب هدایت می‌کند.
8. الگوبرداری: بیمار می‌تواند از رفتارها و اعمال درمانگر خود الگوبرداری کند.

رؤیا و شناخت درمانی

کارشناسان بر این باورند که رؤیاها، انعکاسی از توجهات، نگرانی‌ها و تمایلات آدمی در زندگی روزمره هستند. رؤیاها، در حقیقت، پیام‌هایی از بخشی از آگاهی ما هستند که به‌صورت کلامی، دیداری و استعاری بازگویی می‌شوند. برخی، رؤیاها را با تجربیات عاطفی در ارتباط می‌دانند. شناخت درمانگران نیز رؤیاها را به‌عنوان فرم‌هایی خاص از شناخت‌واره‌ها در نظر گرفته‌اند که بین تجارب اولیۀ دوران کودکی با افکار و ملاحظات کنونی ما ارتباط معنایی برقرار کرده‌اند.

در شناخت درمانی، دو دیدگاه کلی نسبت به نقش رؤیا وجود دارد:

1. دیدگاه اول: در این دیدگاه، افراد بر این باورند که الگوهای غالب شناختی یا همان طرح‌واره‌های زندگی بر رؤیا تأثیر می‌گذارند. به‌همین دلیل، برای طرفداران این دیدگاه، رؤیا در موقعیت‌های بالینی به‌عنوان یک نمونه‌برداری از طرح‌واره‌های ناکارآمد به‌شمار می‌روند.
2. دیدگاه دوم: در این دیدگاه، افراد، درمانگران را تشویق می‌کنند تا به شکلی عمیق به جنبه‌های استعاری رؤیاهای مراجعان خود بپردازند. آنها بر این باورند که رؤیا به‌عنوان تجمعی قدرتمند از استعاره‌ها هستند که مدار کوتاهی به الگوهای شناختی فراهم می‌کنند. در حقیقت، بر اساس این دیدگاه، درمانگر فردی خبره است که به بیمار در جست‌وجوی پیدا کردن معنای رؤیاها کمک می‌کند تا در تصمیمات و کارهای آیندۀ خود از آنها بهره گیرد.

شناخت درمانی در دین

کارشناسان معتقدند که در متون اسلامی، یقین، به‌عنوان بالاترین درجۀ شناخت واقعی (اعم از خداشناسی، خودشناسی و پیرامون‌شناسی)، برطرف‌کنندۀ غم و اندوه در طولانی‌مدت است.

بیش از دو دهه است که اندیشمندان به بررسی نقش آموزه‌های دینی در شناخت درمانی افسردگی می‌پردازند. در برخی از تفاسیرِ آیات قرآن، مفسران، از جمله موارد شفادهندگی قرآن را شفای بیماری‌های روانی اعم از بیماری‌های ناشی از کفر و نفاق و بیماری‌های برخاسته از مشکلات روانی و اخلاقی معرفی کرده‌اند؛ برای مثال، روان‌شناسان معتقدند که از جمله نشانه‌های آشکار افسردگی «احساس بی‌ارزش بودن» است. بنابراین، یادآوری جایگاه واقعی فرد به‌عنوان یک انسان در نظام آفرینش می‌تواند این تصور ذهنی را از او دور کند. قرآن، در آیات مختلف و به بیان‌های متفاوتی به این جایگاه اشاره کرده است؛ مانند:

1. روح الهی انسان چنان ارزشمند است که شایستۀ سجدۀ فرشتگان شد.
2. انسان به‌عنوان جلوه‌گاه تمام قدرت خداوند، شایستۀ خودکم‌بینی نیست.
3. انسان عزت‌مندی که بر تمامی هستی برتری دارد، سزاوار خودکم‌بینی نیست.

شناخت درمانی و افسردگی

کارشناسان بر این باورند که فرد افسرده، دارای افکار منفی نسبت به خود است و این افکار منفی، ریشه در ناآگاهی‌ها یا آگاهی‌های نادرست دارند. فرد افسرده دچار انحراف در پردازش اطلاعات می‌شود. به‌همین دلیل، روان‌شناسان معتقدند که شناخت درمانی بهترین شیوه نسبت به سایر روش‌های روان درمانی در درمان افسردگی است.

کارشناسان معتقدند که آدمی با شناخت ویژگی‌های فردی و نوعی خود می‌تواند به حقیقت دست یافته و از دام افسردگی رهایی یابد؛ برای مثال، نگاهی واقع‌گرایانه به نقش و دامنۀ اختیارات آدمی، ارتباط او با تقدیرات الهی، تعدیل سطح انتظارات از خود و اطرافیان، بالا بردن آستانۀ شکیبایی در رویایی با کلام و رفتار نامناسب از جمله رهاوردهای انسان‌شناسی فردی و نوعی هستند.

شناخت درمانی در سالمندان

از نظر بسیاری از محققان، سالمندی، دورۀ دگرگونی و از دست دادن است. تعداد بسیار کمی از افراد سالمند، توانایی سازگاری با این حجم از تغییرات را داشته و بیشتر آنها در برابر وقایع خاص یا ترکیبی از رخدادها دچار درماندگی و افسردگی می‌شوند.

امروزه، آگاهی از خطرات ناشی از مصرف دارو در سالمندان موجب به‌کارگیری روش‌های دیگر درمانی از جمله شناخت درمانی شده است. در این روش، هدف تسریع بهبودی نبوده بلکه تداوم در بهبودی و در صورت امکان، جلوگیری از عود کردن آن، مد نظر است. علاوه بر آن، به‌دلیل هزینه‌بر بودن شناخت درمانی فردی، روان‌شناسان تلاش می‌کنند تا از شیوه‌های درمانی گروهی برای سالمندان استفاده کنند تا در وقت و هزینه صرفه‌جویی شود. شناخت درمانی گروهی به سالمندان کمک می‌کند تا عملکردی بهینه در زندگی به‌دست آورده و در نهایت از عود مجدد بیماری از جمله افسردگی در آنها جلوگیری شود. شناخت درمانی، همچنین، به سالمندان کمک می‌کند تا از شناخت‌های غلط و تفکرات غیرواقعی وابسته به آن رهایی یابند.

شناخت درمانی و اجتماع هراسی

اجتماع هراسی، امروزه به‌عنوان سومین اختلال شایع روان‌پزشکی شناخته می‌شود که منجر به افت عملکرد مبتلایان و نیز خسارت‌های اقتصادی بسیار برای خانواده و جامعه شده است. این اختلال، به‌معنای ترس بیش از حد است که در نتیجۀ آن، عملکرد و تعامل اجتماعی فرد، دچار اختلال می‌شود. افرادی که به اجتماع هراسی دچار شده‌اند، از زیر نظر قرار گرفتن و حضور در موقعیت‌های اجتماعی رنج برده و ترس دارند.

محققان، در سال‌های اخیر از روش شناخت درمانی برای درمان این اختلال استفاده می‌کنند. در این روش، درمانگر به‌صورت مستقیم با افکار و احساسات فرد سروکار دارد. از دیگر مزایای این روش غیر دارویی، امکان استفاده از آن در تمامی رده‌های سنی است. پژوهش‌های بسیاری حکایت از تأثیرگذاری شناخت درمانی، به‌ویژه شناخت درمانی گروهی در اختلال اجتماع هراسی داشته‌اند. با آموزش تکنیک‌های شناخت درمانی به معلمان و مربیان مراکز آموزشی، می‌توان گامی مفید در درمان این اختلال برداشت.

منابع

• قرآن کریم.
• احمدی، مرضیه، «شناخت درمانی (CBT) و تکنیک‌های مربوط به آن را چقدر می‌شناسید؟»، مجلۀ سلامت دکتر ساینا، تاریخ بارگذاری: 11 اسفند 1400ش.
• پاول، گیلبرت، غلبه بر افسردگی، ترجمه سیاوش جمال فر، تهران، رشد، 1386ش.
• تقوایی، زهره و حمیدی، منصورعلی، «تأثیر شناخت درمانی گروهی بر افسردگی زنان سالمند»، نشریۀ پژوهش‌های مشاوره، دوره 3، شماره 12، 1383ش.
• رازی، فخرالدین محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1420ق.
• «شناخت درمانی چیست و اصول و تکنیک‌های آن کدام است؟»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 6 فروردین 1401ش.
• طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1417ق.
• طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
• کراز، ژ، بیماریهای روانی، تهران، رشد، چ3، 1381ش.
• لی هی، رابرت، تکنیک‌های شناخت درمانی، ترجمۀ حسن حمیدپور و زهرا اندوز، تهران، ارجمند، چ3، 1385ش.
• مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، بیروت، مؤسسۀ الوفاء، 1404ق.
• محمودی عالمی، قهرمان و دیگران، «بررسی تأثیر شناخت درمانی گروهی بر اجتماع هراسی»، مجلۀ دانشگاه علوم پزشکی مازندران، دوره 15، شماره 46، 1384ش.
• موسوی، فاطمه و دیگران، «تفسیر آیات انسان‌شناسی و نقش آن در شناخت درمانی افسردگی»، فصلنامۀ علمی- پژوهشی مطالعات تفسیری، سال 4، شماره 16، 1392ش.
• نجاتی‌صفا، علی‌اکبر، «رؤیا و شناخت درمانی»، همایش سالانه انجمن علمی روانپزشکان ایران، دوره 32، 1394ش.
• Richard G, Garland Anne, “Cognitive therapy for chronic and persistent Depression”, England, West Sussex, 2003, P15.