خون‌صلح

خون‌صلح؛ از رسوم عرفی در برخی مناطق ایران برای گذشت از قصاص قاتل.

خون‌صلح، نوعی رفتار عرفی رایج در قالب پیمان‌نامه و عقد ‌قرارداد میان خانوادۀ قاتل و مقتول با هدف صرف‌نظر‌کردن از قصاص قاتل است. این رسم میان برخی طوایف، ایلات و عشایر که دارای روابط خویشاوندی متعدد هستند، اجرا می‌شود. کارکرد آیین خون‌صلح، پیشگیری از حوادث احتمالی و ناهنجاری‌های اجتماعی در میان افراد یک جامعه است.

مفهوم‌شناسی

خون‌صلح که با نام‌های «خون‌بس»، «خون‌بری» و «خون‌بها» نیز شناخته می‌شود^[۱] در لغت به‌معنای فدیۀ قتل و دیه است^[۲] و در اصطلاح نوعی قانون اجتماعی است که از آن به‌منظور حل اختلاف و گذشت از قصاص قاتل^[۳] برای ایجاد صلح و آشتی و پیشگیری از خون‌ریزی‌های بعدی استفاده می‌شود. این آیین در میان عرب‌ها به «فصل» معروف است.^[۴] آیین خون‌صلح، نوعی روش غیر‌رسمی کیفری^[۵] میان خویشاوندان و افراد خانواده است ^[۶] که موجب دریافت دیه و گذشت از قصاص قتل می‌شود و شکاف اجتماعی به‌وجود آمده را ترمیم می‌کند.^[۷]

تاریخچه

پیش از اسلام، معمولا قاتل با مجازات قصاص روبرو می‌شد و این حکم هم در جامعۀ عرب و هم در ایران، غلبه داشت و گذشت از مجازات قاتل، کمتر رخ می‌داد؛^[۸] اما بر اساس روایت‌های شفاهی،‌ رسم خون‌صلح از اوایل ورود دین اسلام به ایران، میان برخی اقوام و طوایف رواج یافت و تاکنون ادامه دارد.^[۹]

قلمرو جغرافیایی

بیشتر مناطقی که دارای نظام‌های قبیله‌ای و عشیره‌ای هستند در قلمرو آیین خون‌صلح قرار دارند. در این جوامع به‌دلیل هم‌بستگی خونی افراد، ایجاد مشکل و آسیب‌رساندن به یک خانواده، ضربه‌زدن به کل قوم قلمداد می‌شود. ^[۱۰] خون‌صلح به‌عنوان یکی از آیین‌ها و سنت‌های اصیل میان برخی از اقوام مانند کرد‌های کرمانشاه ^[۱۱] و ایلام، عرب‌ها، لرها و بختیاری‌های استان لرستان، خوزستان،^[۱۲] کهکیلویه و بویراحمد و چهارمحال و بختیاری رواج دارد.^[۱۳] این آیین در کشور‌‌های پاکستان، افغانستان، ترکیه و عراق نیز دیده می‌شود.^[۱۴]

شیوۀ اجرای آیین خـون‌صـلح

آیین خون‌صلح برای رفع اختلاف برآمده از جرم قتل عمد یا غیر عمد میان خانواده‌ها،^[۱۵] در جوامع دارای آداب و رسوم طایفه‌ای یا تعصبات قومی و اعتقاد به اجرای عدالت خصوصی در کنار عدالت عمومی، رواج دارد. ^[۱۶] در این اجتماعات به‌دلیل پیوندهای عمیق خانوادگی، وقوع یک قتل می‌تواند آغازگر وقوع جرایم متعدد و استمرار آن باشد. در این وضعیت، اجرای آیین خون‌صلح، گزینۀ کارآمدی برای کاهش وقایع پسینی در خانواده و جامعه است.^[۱۷] آیین خون‌صلح نوعی پیمان میان ایل و طایفه‌ای بزرگ بوده و فقط یک مراسم آشتی‌کنان عادی بین دو فرد یا دو خانواده نیست. ^[۱۸] در چارچوب این رسم، خانواده یا طایفۀ قاتل برای ‌گرفتن عفو از خانوادۀ مقتول، اقدام می‌کنند. ^[۱۹] این آیین پس از برگزاری مراسم یادبود مقتول ^[۲۰] و اغلب با حضور بزرگان و ریشسفیدان قوم صورت می‌گیرد.^[۲۱] در روز مراسم، آیین سوگواري خاص مانند چمـري (نواختن ساز و دهل) و سرود‌هاي محلی (مور و شیون و زاري) از سوی اقوام قاتل انجام می‌شود و با این کار همدردی خود را با خانوادۀ مقتول، اعلام می‌کنند. ^[۲۲] سپس طرفین در مقابل یکدیگر قرار‌ گرفته و بزرگان و ریش‌سفیدان، قاتل را به‌صورت کفن‌پـوش با دستانی بسته نزد اولیای دم می‌آورند و به‌دلیل اهمیت و جایگاه والای قرآن در اعتقادات دینی و اسلامی، خانواده مقتول را به حرمت قرآن قسم می‌دهند تا از قصاص قاتل چشم‌پوشی کنند. با این کار علاوه بر اقرار به خطاکار‌بودن قاتل، با یادآوری رحمت الهی و رأفت اسلامی، جبران خطای قاتل را تضمین می‌کنند. پس از تلاش فراوان و اخذ رضـایت اولیـاي دم، کدورت‌ها از بین می‌رود و اولیای دم با بوسیدن قرآن قاتل را عفو ‌کرده و از قصاص او می‌گذرند.^[۲۳] سپس نوبت به تعیین خون‌بها می‌رسد. در این مرحله، نشست‌هایی میان دو طرف برگزار می‌شود.^[۲۴] مقدار خون‌بها در طول زمان و متناسب با فرهنگ و آداب و رسوم طوایف و اقوام، متفاوت ‌بوده و دچار تحولاتی شده است. در گذشته، واگذاري زمین‌هاي کشاورزي، باغ‌ها و احشام به‌عنوان خون‌بها رایج بوده است، اما امروزه خون‌بها در شهر‌ها اغلب به‌صورت وجـه نقد تعیین می‌شود. ^[۲۵] همچنین در گذشته، دختری از خانوادۀ قاتل را به‌عنوان قسمتی از خون‌بهـا بـه ازدواج مردي از طایفۀ مقتول در می‌آوردند تا روابط دو طایفه زودتر و بهتر ترمیم شود؛ اما با گذشت زمان این رسم منسوخ شده است.^[۲۶]

جایگاه خون‌صلح در اسلام

خون‌صلح از جمله آیین‌های عرفی در جامعه است که پیش از اسلام نیز وجود داشت؛ اما با ظهور اسلام و با تمسک به قوانین اسلامی در این آیین تحولاتی ایجاد شد. آیین خون‌صلح به‌دلایلی مانند اصلاح ذات‌البین، گسترش فرهنگ صلح‌جویی و بخشش، افزایش وحـدت خانوادگی و اجتماعی، احتـرام بـه بزرگـان خيرانـديش با مبـانى و دستورات دين اسلام، هم‌خـوانی و سازگاری دارد؛ اما برخى از شرایط آن مانند پرداخت‌های اجبـاری مبالغ سنگین و ازدواج اجباری دختران به‌عنوان ديه و خسارات، مورد نهی اسلام است.^[۲۷]

کارکرد‌ها

کارشناسان معتقدند در شرایط وقوع جرائم خاصی مانند قتل، استفاده از آداب و رسوم رایج در میان این اقوام یکی از بهترین گزینه‌ها برای کاهش اختلافات و نزاع خانوادگی و اجتماعی است. آیین خون‌صلح نیز از جمله این رسوم رایج در میان برخی اقوام است که کارکرد‌های متعددی دارد:^[۲۸]

اجتماعی

بازگشت فرد خاطی به زندگی عادی: از مهم‌ترین کارکرد‌های این آیین پذيرش قاتل در جامعه است.^[۲۹] در این آیین به‌دلیل اظهار پشیمانی و درخواست جبران خطا، قاتل مجازات ‌نشده^[۳۰] و با مداخلۀ بزرگان و ریش‌سفیدان طوایف و خانواده‌های قاتل و مقتول، جرم او با شیوه‌های دیگری جبران می‌شود. بخشش قاتل، سبب پذیرش جمعی وی شده و او می‌تواند به زندگی عادی خود در جامعه ادامه دهد.^[۳۱]
ترمیم و احیای روابط در جامعه: خون‌صلح نوعی تجدید رسوم اصیل و حسنۀ بومی و نماد همبسـتگى قـومى، دينـى و محيطـى میان افراد یک جامعه است.^[۳۲] کارشناسان معتقدند در قوانین مدنی، رعایت حقوق و عدالت ترمیمی در جامعه از مهم‌ترین جلوه‌های مدنیت است. آیین خون صلح به‌عنوان یک پدیدۀ اجتماعی، معرف این نوع از مدنیت ‌بوده و در میان طوایف و عشایر کارکرد ترمیمی دارد.^[۳۳] ماهيت اين رسـم به‌گونه‌ای است که بدون ایجاد خشونت و درگيري براي انتقام میان خانوادۀ قاتل و مقتول، با اجرای خون‌صلح به ترميم جامعه آسيب‌ديده کمک‌کرده ^[۳۴] و عامل اصلی در جلوگیری از وقوع جرم است.^[۳۵]
حفظ نظم عمومی جامعه: برخلاف حقـوق ترميمـي در جوامـع مـدرن که هدف آن اصلاح فرد و بازگرداندن مجرم به بدنۀ اصلي جامعه اسـت در آيين خون‌صلح علاوه بر فرد، حفـظ جامعـه و ایجاد نظم و انسجام عمومي، هدف اصلی است. ^[۳۶]
پیشگیری از جرم و کاهش ناهنجاری‌های اجتماعی: جرم قتل در میان طوایف، خاستگاه دعوا‌ها و درگیری‌های خانوادگی طایفگی بوده و ضرر‌های جانی و مالی بی‌شمار و خسارت‌های جبران‌ناپذیر روحی و معنوی را برای شخص خاطی و اطرافیان او به‌دنبال دارد.^[۳۷] اما آیین خون‌صلح کاملا از این پیامدها جلوگیری می‌کند.
کاهش هزینه‌هاي دادرسی و مجازات: امروزه خون‌صلح به‌معنای عفو کامل قاتل نیست و رسیدگی به جنبۀ عمومی قتل توسط دستگاه کیفری اجرا می‌شود؛ اما اجرای این رسم سبب کاهش تعداد جلسات دادگاه و کوتاه‌شدن مسیر دادرسی و کاهش هزینه‌های آن می‌شود. ^[۳۸]

فرهنگی و تربیتی

گسترش فرهنگ عفو و بخشش: ترویج آیین خون‌صلح به‌عنوان یک سنت قدیمی کارآمد در حل و فصل منازعات اجتماعی، نقش مؤثری در افزایش و ترغیب افراد به عفو و بخشش دارد. در مواقعی که قتل غیر عمد بوده، این آیین مانع بسیاری از آسیب‌های خانوادگی، روحی و جسمی است که در پی قصاص بر خانوادۀ شخص خاطی وارد شده و در برخی موارد اسباب انحلال زندگی بسیاری از خانواده‌ها را فراهم می‌کند. همچنین در پی وقوع قتل بسیاری از اقوام قاتل و مقتول با یکدیگر درگیر شده و ممکن است این میزان درگیری منجر به مهاجرت برخی خانواده‌ها از منطقۀ زندگی خود شود.^[۳۹]
ترمیم خسارت وارده بر خانوادۀ مقتول و افزایش حس مسئولیت‌پذیری در قاتل: برگزاری آیین خـون‌صـلح سبب ترمیم یا جبران خسارت‌های مادی، معنوی و روحی وارده بر خانوادۀ مقتول می‌شود. در این شرایط قاتـل که خود را مدیون بخشش اولیای دم می‌داند با مسؤولیت‌پذیريِ آگاهانه‌ای نسبت به آنها در پی جبران خطای خود بوده و تمامی آثار ناشی از قتل را می‌پذیرد. این امر سبب می‌شود تا خانوادۀ مقتول، اقوام قاتل را به‌عنوان شریک غم خود بپذیرند ^[۴۰] و در پی آن آتش خشم و کینۀ آنها فروکش کرده و آرامش و صلح به دو طرف برگردد.^[۴۱]
از دیگر کارکرد‌های این آیین وحدت ایلی، گسترش جمعیت و خانواده و حفظ انسجام در روابط میان ریش‌سفیدان و بزرگ‌تر‌های یک قوم با سایر افراد خصوصاً جوانان است.^[۴۲]

پانویس

منابع

«آرامش دو طایفه در لرستان با آیین خون‌صلح»، خبرگزاری صدا و سیما، تاریخ درج مطلب: 14 اردیبهشت 1402ش.
حاجی‌زاده، محبوبه، «خون‌بس»، وب‌سایت مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 3 آذر 1400ش.
خان‌محمدی، کریم و احسانی، حکیمه، «مطالعه انسان‌شناختی پدیده خون‌بس در منطقه صیدون خوزستان»، اسلام و مطالعات اجتماعی، شماره 1، 1397ش.
«خون‌بس»، وب‌سایت دانشنامه عمومی، تاریخ بازدید: 23 مرداد 1402ش.
«خون‌صلح»، خبرگزاری میزان، تاریخ درج مطلب: 14 فروردین 1400ش.
دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ درج مطلب: 15 مرداد 1402ش.
رضوی فرد، بهزاد و همکاران، «بررسی آثار ترمیمی اجرای مراسم خون‌صلح؛ مطالعه موردی استان کرمانشاه»، حقوقی دادگستری، شماره 94، 1395ش.
غلامی، حسین و مرادقلی، حسین، «خون‌صلح؛ حل‌و‌فصل سنتی قتل»، پژوهش‌های حقوق جزا و جرم‌شناسی، شماره 5، 1394ش.
نامیان، فاطمه و همکاران، «خون‌بس در فرهنگ سنتی ایران: تحلیل کارکردگرایانه از منظر دورکیم»، فرهنگ مردم ایران، شماره 60، 1399ش.

[1] . خان‌محمدی و احسانی، «مطالعه انسان‌شناختی پدیده «خون‌بس»، در منطقه صیدون خوزستان»، 1397ش، ص141.

[2] دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژۀ «خون‌بست»، وب‌سایت واژه‌یاب.

[3] . غلامی و مرادقلی، «خون‌صلح؛ حل‌و‌فصل سنتی قتل»، 1394ش، ص159.

[4] . حاجی‌زاده، «خون‌بس»، وب‌سایت مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.

[5] . رضوی فرد و همکاران، «بررسی آثار ترمیمی اجرای مراسم خون صلح؛ مطالعه موردی استان کرمانشاه»، 1395ش، ص217.

[6] . «خون صلح»، خبرگزاری میزان.

[7] . غلامی و مرادقلی، «خون‌صلح؛ حل‌و‌فصل سنتی قتل»، 1394ش، ص162.

[8] حاجی‌زاده، «خون‌بس»، وب‌سایت مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.

[9] . غلامی و مرادقلی، «خون‌صلح؛ حل‌و‌فصل سنتی قتل»، 1394ش، ص162.

[10] . حاجی‌زاده، «خون‌بس»، وب‌سایت مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.

[11] . رضوی فرد و همکاران، «بررسی آثار ترمیمی اجرای مراسم خون صلح؛ مطالعه موردی استان کرمانشاه»، 1395ش، ص217.

[12] . «خون صلح»، خبرگزاری میزان.

[13] . غلامی و مرادقلی، «خون‌صلح؛ حل‌و‌فصل سنتی قتل»، 1394ش، ص163.

[14] . «خون‌بس»، وب‌سایت دانشنامه عمومی.

[15] . رضوی فرد و همکاران، «بررسی آثار ترمیمی اجرای مراسم خون صلح؛ مطالعه موردی استان کرمانشاه»، 1395ش، ص217.

[16] . «خون صلح»، خبرگزاری میزان.

[17] . غلامی و مرادقلی، «خون‌صلح؛ حل‌و‌فصل سنتی قتل»، 1394ش، ص159.

[18] . «خون صلح»، خبرگزاری میزان.

[19] . خان‌محمدی و احسانی، «مطالعه انسان‌شناختی پدیده «خون‌بس»، در منطقه صیدون خوزستان»، 1397ش، ص146.

[20] . غلامی و مرادقلی، «خون‌صلح؛ حل‌و‌فصل سنتی قتل»، 1394ش، ص171.

[21] . حاجی‌زاده، «خون‌بس»، وب‌سایت مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.

[22] . غلامی و مرادقلی، «خون‌صلح؛ حل‌و‌فصل سنتی قتل»، 1394ش، ص171.

[23] . غلامی و مرادقلی، «خون‌صلح؛ حل‌و‌فصل سنتی قتل»، 1394ش، ص171.

[24] . حاجی‌زاده، «خون‌بس»، وب‌سایت مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.

[25] . غلامی و مرادقلی، «خون‌صلح؛ حل‌و‌فصل سنتی قتل»، 1394ش، ص168.

[26] . غلامی و مرادقلی، «خون‌صلح؛ حل‌و‌فصل سنتی قتل»، 1394ش، ص159و 160 و 161 و 170.

[27] . خان‌محمدی و احسانی، «مطالعه انسان‌شناختی پدیده «خون‌بس»، در منطقه صیدون خوزستان»، 1397ش، ص165.

[28] . غلامی و مرادقلی، «خون‌صلح؛ حل‌و‌فصل سنتی قتل»، 1394ش، ص160.

[29] . رضوی فرد و همکاران، «بررسی آثار ترمیمی اجرای مراسم خون صلح؛ مطالعه موردی استان کرمانشاه»، 1395ش، ص217.

[30] . نامیان و همکاران، «خون‌بس در فرهنگ سنتی ایران: تحلیل کارکردگرایانه از منظر دورگیم»، 1399ش، ص107 .

[31] . رضوی فرد و همکاران، «بررسی آثار ترمیمی اجرای مراسم خون صلح؛ مطالعه موردی استان کرمانشاه»، 1395ش، ص217.

[32] . خان‌محمدی و احسانی، «مطالعه انسان‌شناختی پدیده «خون‌بس»، در منطقه صیدون خوزستان»، 1397ش، ص163.

[33] . نامیان و همکاران، «خون‌بس در فرهنگ سنتی ایران: تحلیل کارکردگرایانه از منظر دورگیم»، 1399ش، ص 108.

[34] . خان‌محمدی و احسانی، «مطالعه انسان‌شناختی پدیده «خون‌بس»، در منطقه صیدون خوزستان»، 1397ش، ص144.

[35] . غلامی و مرادقلی، «خون‌صلح؛ حل‌و‌فصل سنتی قتل»، 1394ش، ص181 و 159.

[36] . نامیان و همکاران، «خون‌بس در فرهنگ سنتی ایران: تحلیل کارکردگرایانه از منظر دورگیم»، 1399ش، ص 108.

[37] . «خون صلح»، خبرگزاری میزان.

[38] . غلامی و مرادقلی، «خون‌صلح؛ حل‌و‌فصل سنتی قتل»، 1394ش، ص181.

[39] . «خون صلح»، خبرگزاری میزان.

[40] . غلامی و مرادقلی، «خون‌صلح؛ حل‌و‌فصل سنتی قتل»، 1394ش، ص174.

[41] . «آرامش دو طایفه در لرستان با آیین خون صلح»، خبرگزاری صدا و سیما.

[42] . خان‌محمدی و احسانی، «مطالعه انسان‌شناختی پدیده «خون‌بس»، در منطقه صیدون خوزستان»، 1397ش، ص140.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

[۲۷]

[۲۸]

[۲۹]

[۳۰]

[۳۱]

[۳۲]

[۳۳]

[۳۴]

[۳۵]

[۳۶]

[۳۷]

[۳۸]

[۳۹]

[۴۰]

[۴۱]

[۴۲]