دانشنامه علائی
دانشنامه علائی، دائرةالمعارف علوم عقلی از ابن‌سینا به زبان فارسی.
دانشنامه علائی، کتاب جامع فلسفی به زبان فارسی تألیف ابن‌سینا در قرن پنجم هجری است. این کتاب از لحـاظ زبـان، نثر، درون‌مایۀ علمی، جایگاه آن در تفکر ابن‌سینا و تأثیر آن در آثار بعدی اهمیت ویژه‌ای دارد.
نام‌گذاری
این اثر به‌دلیل اینکه به درخواست «علاءالدوله ابوجعفر محمد بن دشمن‌زیار کاکویه دیلمی» نوشته شده، «دانشنامۀ علائی» نام‌گذاری شده است.[۱] در منابع مختلف با نام‌های «دانشمایۀ علائی»، «حکمة العلائی»، «الحکمة‌العلائیة» و «نزهت‌نامه علائی» نیز یاد شده است.[۲]
معرفی
دانشنامۀ علائی، دائرةالمعارف مختصر در علوم عقلی است که بین سال‌های 412ق تا 428ق توسط ابن‌سینا به زبان فارسی نگارش یافته است. زمانی که ابن‌سینا در اصفهان اقامت داشت، علاءالدوله به وی گفته بود اگر علوم ابتدایی به زبان فارسی بود، می‌توانستم بهره‌مند شوم. به همین دلیل، ابن‌سینا این اثر را به فارسی نوشت و به وی هدیه کرد.[۳]
ساختار
دانشنامۀ علائی در پنج بخش یا پنج علم با عناوین: «علم منطق»، «علم طبیعی» (علم زیرین)، «علم هیئت»، «علم موسیقی» و «متافیزیک» (علم بَرین)، ساختار یافته است. [۴] سه بخش نخست آن از نوشته‌های خود ابن‌سینا باقی مانده است؛ اما دو بخش آخر آن در همان زمان از بین رفت و «ابوعبید جوزجانی» پس از وفات ابن‌سینا از نوشته‌های دیگر وی به‌صورت خلاصه به‌دست آورده است.[۵]
اهمیت کتاب
1. علمی
دانشنامۀ علائی، نخستین کتاب جامع علوم عقلی به زبان فارسی است. اثر با این ویژگی پیش از آن نوشته نشده بود. به همین دلیل، آن را نخستین دائرةالمعارف علوم و فلسفه در زبان فارسی خوانده‌اند که از اهمیت زیاد علمی برخوردار است.[۶]
2. توان زبان فارسی در انتقال معانی فلسفی و علمی
دانشنامۀ علائی، سند مهمی برای نشان‌‌دادن توانائی زبان فارسی در انتقال مفاهیم فلسفی و علمی است؛ پیش از دانشنامۀ علائی، مفاهیم فلسفی و دانش‌های وابسته به آن به زبان یونانی نوشته و سپس به زبان عربی ترجمه شده بود. ابن‌سینا، نخستین‌بار از ظرفیت‌های آشکار و پنهان زبان فارسی استفاده و مفاهیم فلسفی را به این زبان معادل‌یابی کرد.[۷]
3. میراث فرهنگ اسلامی و ایرانی
دانشنامة علائی از این جهت که اندیشه‌های فلسفی اسلام را با زبان فارسی معرفی می‌کند، میراث فرهنگ اسلامی و ایرانی محسوب می‌شود و اهمیت دارد.[۸]
تأثیرگذاری دانشنامه
ابن‌سینا، در این اثر تلاش کرده است اصطلاحات فلسفی را با زبان فارسی توضیح دهد که از زمان نگارش آن تا امروز بر نویسندگان و مترجمان آثار فلسفی و ادبی اثرگذار بوده است.[۹]
1. رواج فارسی‌نگاری
دانشنامۀ علائی الهام‌بخش آثار زیاد فلسفی و دینی به زبان فارسی بعد از ابن‌سینا بوده است. برای مثال، «ناصر خسرو» شاعر و دانشمند ایرانی حدود ۵۰ سال پس از ابن‌سینا در برخی از آثار خود دربارۀ دین و فلسفه از فارسی‌نویسی ابن‌سینا پیروی کرده است. آشنایی وی با دانشنامه از به‌کارگیری واژه‌ها و اصطلاحات آن در آثار او پیدا است. همچنین، در آثار «باباافضل کاشانی» فیلسوف فارسی‌نویس سدۀ 6ق، واژه‌های مشترک با دانشنامه علائی دیده می‌شود.[۱۰]
2. الهام‌بخش دانشمندان از نظر محتوایی
دانشنامۀ علائی از نظر محتوا و مباحث علمی نیز الهام‌بخش نویسندگان و فیلسوفان بعدی بوده است. از جمله، «بهمن‌یار بن مرزبـان»، شاگرد ابن‌سینا تصریح کرده است که کتاب خود «التحصیل» را به پیروی از دانشنامه طرح و تنظیم کرده است. همچنین غزالی «مقاصد الفلاسفه» را از نظر محتوا و ساختاربندی مباحث فلسفی به عربی ترجمه کرده و دانشنامه را الگو قرار داده است.[۱۱]
3. درسنامۀ فلسفی
دانشنامۀ علائی، مدت زیادی درسنامۀ فلسفه بود و فارسی‌زبانان دانش‌دوست که به زبان عربی آشنایی نداشتند، از روی آن فلسفه می‌آموختند.[۱۲]
4. ترجمه
این اثر به چندین زبان دنیا، از جمله فرانسوی، روسی و انگلیسی ترجمه شده است که نشان‌دهندۀ توجه اهل علم به آن است.[۱۳]
تأثیر دانشنامه بر زبان فارسی
دانشنامۀ علائی از دو جهت بر زبان فارسی تأثیرگذار بوده است:
الف) انتقال مفاهیم
انتقال و تبیین مفاهم فلسفی به زبان فارسی در دانشنامۀ علائی با سه روش انجام شده است:
- استفاده از واژه‌های موجود که معادل دقیق معنای مورد نظر را می‌رساند؛
- استفاده از واژه‌های خاص که در نزد اهل فن، معنای مورد نظر را می‌رساند؛ اما مردم عادی از آن آگاهی ندارند؛
- ابداع واژه‌های مفرد یا مرکب در هنگام ضرورت برای انتقال مفهوم مورد نظر.[۱۴]
ب) سبک نگارش
این اثر، عاری از آرایه‌های لفظی و صنایع ادبی بوده و به همین دلیل، زبان آن خشک و فهم آن دشوار است. سبک نگارش آن به اعتراف خود ابن‌سینا، «فارسی دری» است که در میان گویش‌های گوناگون گفتاری در مناطق مختلف، یگانه «زبان نوشتاری» فارسی در سراسر ایران محسوب می‌شده است.[۱۵]
نسخه‌ها و چاپ‌ها
از دانشنامۀ علائی نسخه‌های متعددی باقی مانده است که بعضی از آنها دارای بخش‌های بیشتری است. وجود این نسخه‌ها بیانگر اقبال اهل علم و فلسفه نسبت به دانشنامه است. همچنین این اثر در ایران و هند و فرانسه به‌صورت مکرر چاپ شده است.[۱۶]
پانویس
- ↑ «دانشنامۀ علائی منتشر و رونمايی می‌شود»، خبرگزای بینالمللی قرآن کریم.
- ↑ فنا، «دانشنامه علائی»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام.
- ↑ فنا، «دانشنامه علائی»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام.
- ↑ «دانشنامه علائی»، وب‌سایت مرکز آموزش تخصصی فلسفۀ اسلامی.
- ↑ «دانشنامه علائی ابن‌سینا؛ شاهکار فلسفه اسلامی به زبان فارسی»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ پزشک و خضرایی، «دانشنامه علائی»، وب‌سایت مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ پزشک و خضرایی، «دانشنامه علائی»، وب‌سایت مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ «دانشنامه علائی ابن‌سینا؛ شاهکار فلسفه اسلامی به زبان فارسی»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ «دانشنامه علائی ابن‌سینا؛ شاهکار فلسفه اسلامی به زبان فارسی»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ پزشک و خضرایی، «دانشنامه علائی»، وب‌سایت مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ پزشک و خضرایی، «دانشنامه علائی»، وب‌سایت مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ فنا، «دانشنامه علائی»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام.
- ↑ فنا، «دانشنامه علائی»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام.
- ↑ پزشک و خضرایی، «دانشنامه علائی»، وب‌سایت مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ پزشک و خضرایی، «دانشنامه علائی»، وب‌سایت مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ پزشک و خضرایی، «دانشنامه علائی»، وب‌سایت مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
منابع
- پزشک، منوچهر و خضرایی، بابک، «دانشنامه علائی»، وب‌سایت مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 7 دی 1398ش.
- «دانشنامه علائی ابن‌سینا؛ شاهکار فلسفۀ اسلامی به زبان فارسی»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 1 شهريور ۱۳۹۳ش.
- «دانشنامۀ علائی منتشر و رونمايی می‌شود»، خبرگزای بینالمللی قرآن کریم، تاریخ درج مطلب: ۲۹ شهريور 1390.
- «دانشنامه علائی»، وب‌سایت مرکز آموزش تخصصی فلسفۀ اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۱۶ مهر ۱۴۰۰ش.
- فنا، فاطمه، «دانشنامه علائی»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام، تاریخ درج مطلب: 1393ش.