دایره (ساز)
دایره؛ یکی از سازهای کوبه‌ای شبیه به دَف
دایره، از کهن‌ترین سازهای بشر است و شباهت بسیاری به دَف دارد اما، کوچک‌تر از آن است[۱] و رنگ و جنس صدا، کارکرد و تکنیک‌های اجرایی آن دو نیز متفاوت است.
دایره در نقاط مختلف خراسان به‌صورت «دَپ»، «دزیره»، «دَیَره»، «دَوره»، «دَریه»، در گیلان و تالش به‌صورت «دیاره»، «دُیه»، «دپ» و «دف»، در مازندارن «دس‌دائره»، در بوشهر «دیِره»، در دزفول «داره»، در هرمزگان و برخی مناطق بلوچستان «سمّا» و «دف»، در یزد «اَرَبونه»؛ و در آذربایجان شرقی «قاوال» نامیده می‌شود.[۲] این ساز در ادبیات کلاسیک ایران معمولا با نام دف شناخته می‌شود.[۳]
استفاده از دایره در کشورهای عربی، ایران، افغانستان، ازبکستان و تاجیکستان رواج دارد. جایگاه این ساز در موسیقی کلاسیک ایران، در دوره قاجاریه، کمرنگ شده و جایگزینی چون تنبک پیدا کرد[۴] اما از دهه‌ی 1350ش مجددا وارد موسیقی کلاسیک ایران شد.
دایره از یک قاب دایره مانند چوبی تشکیل شده که بر یک طرف آن پوست حیوانات از جمله بز، گوسفند و آهو کشیده می‌شود. گاهی در جدار داخلی آن نیز اشیایی همچون حلقه، زنجیره فلزی، زنگ و زنگوله نصب می‌کنند که در عربی به آن «جلاجل» می‌گویند.[۵] در برخی مناطق مانند مراکش و الجزایر، این ساز را چهارگوش می‌سازند.[۶] در سومر و مصر باستان نیز، این نوع ساز به صورت دو طرفه به همراه سیم‌های مرتعش شونده‌ی داخلی در قالبی چهارگوش یا هشت گوش بوده است.[۷] دایره را به‌صورت یک دستی، دو دستی و گاهی به شکل وارونه روی دو پا در حالت نشسته می‌نوازند. در گذشته، گروهی از مردم در آسیا و آمریکای شمالی این ساز را با ابزاری همچون استخوان، شاخ یا چوب می‌نواختند.[۸]
طبل‌های طوقه‌ای در بسیاری از نقاط جهان از جمله خاورمیانه پیوند عمیقی با زنان دارند. در افغانستان این ساز به نام «دوریه» معروف است و برخی از زنان معتقدند که نواختن این ساز موجب دفع شر خواهد شد.[۹] در ترکیه نیز، زنان کولی این ساز را دِبلِک نامیده و در عروسی‌ها می‌نوازند.[۱۰] این ساز، از محبوب‌ترین سازهای زنان در دوران قبل از اسلام در عربستان نیز بوده است.[۱۱]
پانویس
- ↑ منصوری، سازشناسی، 1355ش، ص71.
- ↑ درویشی، دایرةالمعارف سازهای ایران، ج2، ۱۳۸۴ش، ص395.
- ↑ پهلوان، دف و دایره، ۱۳۹۳ش، ص148.
- ↑ خالقی، سرگذشت موسیقی ایران، ۱۳۹۰ش، ص720 و 723 و 741 و 744؛
مشحون، تاریخ موسیقی ایران، ۱۳۸۰ش، ص394. - ↑ ملاح، فرهنگ سازها، ۱۳۷۶ش، ص290.
- ↑ Conway Morris, «Daff», 2001, p833.
- ↑ Sachs, The History of Musical Instruments, 1968, p246.
- ↑ ردموند، آن‌هنگام که دایره‌نوازان زن بودند،۱۳۸۶ش، ص34.
- ↑ دابل‌دی، «طبل‌های طوقه‌ای در خاورمیانه»، ۱۳۸۳ش، ص۶5.
- ↑ راینهارد، «موسیقی ترکیه: یک چشم‌انداز کلی»، ۱۳۸۳ش، ص۶۵.
- ↑ دابل‌دی، «طبل‌های طوقه‌ای در خاورمیانه»، ۱۳۸۳ش، ص59 و 60.
منابع
- پهلوان، کیوان، دف و دایره، تهران، آرون، ۱۳۹۳ش.
- خالقی، روح‌الله، سرگذشت موسیقی ایران، تهران، صفی علیشاه، ۱۳۹۰ش.
- دابل‌دی، ورونیکا، «طبل‌های طوقه‌ای در خاورمیانه»، تهران، ماهور، شماره23، ۱۳۸۳ش.
- درویشی، محمدرضا، دایرةالمعارف سازهای ایران، تهران، ماهور، ۱۳۸۴ش.
- راینهارد، اورسولا، «موسیقی ترکیه: یک چشم‌انداز کلی»، تهران، ماهور، شماره25، ۱۳۸۳ش.
- ردموند، لین، آن‌هنگام که دایره‌نوازان زن بودند، ترجمۀ کیوان پهلوان و محمد ریاحی، تهران، ماهور، ۱۳۸۶ش.
- مشحون، حسن، تاریخ موسیقی ایران، تهران، فرهنگ نشر نو، ۱۳۸۰ش.
- ملاح، حسینعلی، فرهنگ سازها، تهران، کتابسرا، ۱۳۷۶ش.
- منصوری، پرویز، سازشناسی، تهران، انتشارات فرهنگ و هنر، 1355ش.
- Conway Morris, R. et al., «Daff», In: Stanley Sadie (Hrsg.): The New Grove Dictionary of Music and Musicians, Bd. 6. Macmillan Publishers, London 2001.
- Sachs, Curt, The History of Musical Instruments, New York, 1968.