دشت کویر

دشت کویر؛ پهناورترین کویر در مرکز ایران.

دشت کویر، کویر مرکزی، چالۀ مرکزی یا صحرای عظیم نمک، بیابانی وسیع در قلب فلات ایران بوده که با گل‌و‌لای و باتلاق‌های نمک، پوشانده شده است. این دشت، امروزه، به‌عنوان یکی از قطب‌های حرارتی زمین شناخته می‌شود.

تاریخچه

پژوهشگران معتقدند که ده‌ها میلیون سال قبل، دریاچه‌ای دارای آب شور، به‌نام «تیس»، در این منطقه وجود داشته که پس از خشک‌شدن، لایه‌هایی از نمک به ضخامت 6 تا 7 کیلومتر، در همان محل، تشکیل شده است. دانشمندان، گرمی هوا را علت خشک‌شدن دریاچۀ تیس اعلام کرده و رسوبات لایه‌ای موجود در مرکز این دشت، فرضیۀ فوق را ثابت می‌کنند.

جغرافیا

موقعیت جغرافیایی

دشت کویر، بیابانی گسترده با مساحت 97,945 کیلومتر مربع، طول آن در حدود 800 کیلومتر و عرض آن نیز نزدیک به 320 متر است. ارتفاع دشت کویر از سطح دریا، در نقاط مختلف، متفاوت بوده و در پست‌ترین نقطه به حدود 700 متر ارتفاع از سطح دریا می‌رسد.

کویر مرکزی، پهناورترین کویر ایران است که از دامنه‌های جنوبی رشته‌کوه البرز آغاز و تا مرکز فلات ایران ادامه دارد. در حقیقت، این دشت، در نواحی شرقی از مرکز جغرافیایی ایران قرار داشته و بخش‌هایی از استان‌های سمنان، اصفهان، یزد و خراسان را در بر گرفته است. این دشت، از سمت غرب به جادۀ ارتباطی دامغان به جندق و کویر ریگ جم، از سمت شرق به کوه‌های پیر حاجات و ازبک کوه، از سمت جنوب به محور ارتباطی خور- طبس و از سمت شمال نیز به دامنه‌های البرز مرکزی و شرقی می‌رسد.

فضاها

دشت کویر، کویری یک‌دست نبوده و از اقلیم‌ها و فضاهای متفاوتی تشکیل شده است:

1. کویر نمک: کویر نمک، اصطلاحی است که به بخش مرکزی و پست‌تر دشت کویر گفته می‌شود. در دشت کویر، فرورفتگی وسیعی وجود دارد که ارتفاع آن از سطح دریا، در حدود 650 تا 850 متر است. کارشناسان معتقدند که 37 درصد از سطح این کویر، شامل رسوبات تبخیری از دورۀ میوسن-پلیوسن بوده و چین‌خوردگی پیچیده‌ای دارد. این رسوبات، پس از فرسایش، به‌صورت صفحات مسطح و دشت‌گونه‌ای درآمده‌اند.
2. مناطق و آبادی‌ها: از جمله آبادی‌ها و مناطق مختلف در کویر مرکزی ایران می‌توان به آران و بیدگل، ابیانه، باتلاق نمک، بند علی، بیابان پشت، پارک ملی کویر، بیدهند، گرمه، حوض سلطان، حوض قیلوقه، خور و بیابانک، دریاچه نمک، چوپانان، کاروانسرای سفیدآب، کویر ابرکوه، عروسان، قم، مرنجاب، گز، کویر درانجیر، مسیله، نائین و هَنجَن اشاره کرد.
3. گنبدهای نمکی: با گذشت زمان، لایه‌های نمکی، به‌واسطۀ چگالی سنگین‌تر نسبت به سنگ و گل، از دل رسوبات بیرون زده و گنبدهای نمکی متعددی را بر روی سطح زمین ایجاد کرده‌اند. این گنبدهای نمکی، از بهترین نمونه‌های پدیدۀ زمین‌شناسی در جهان محسوب می‌شوند. تعدادی از این گنبدها، در معرض خطر فرسایش قرار گرفته‌اند.

آب‌و‌هوا

دشت کویر، به‌همراه کویر لوت، در بزرگ‌ترین حوضۀ آبریز ایران قرار گرفته‌ که وسعتی در حدود 528,500 کیلومتر مربع دارد. این منطقه، از خشک‌ترین مناطق جغرافیایی ایران است که میانگین بارندگی سالانه در آن، در حدود 100 میلی‌متر بوده و اختلاف دمای شبانه‌روزیِ آن نیز بین 0 تا 70 درجه سانتی‌گراد است. به‌دلیل نبود آب در این منطقه، دشت کویر، به یکی از مناطق خالی از سکنه در ایران تبدیل شده است.

پوشش گیاهی

پوش گیاهی در این دشت پهناور، شامل گونه‌های گیاهی شورپسند یا هالوفیت است. برخی از کارشناسان، دشت کویر را از نظر پوشش گیاهی به سه دسته تقسیم می‌کنند: 1. هسته مرکزی (گرم و خشک، فاقد هرگونه زندگی و هنوز ناشناخته)؛ 2. اطراف این هسته (گیاهان سازگار با خاک شور و زمین‌های کویری)؛ 3. حاشیه کویر و دشت‌های آن (دارای آب شور و زمین‌های مناسب برای کشاورزی محدود).

حیات‌وحش

در حاشیه جنوبی کویر‌ مرکزی و در مرز این بیابان پوشش جانوری شامل گربه شنی، روباه شنی، جِبیر، جرد، سارگپه، مگس گیر، چک کاکلی، خرگوش، تیر مار، شتر مار، مار جعفری، شاهین، آگامای سروزغی و همچنین انواع عقرب شامل عقرب طلایی، سیاه و جرار و در ارتفاعات هم شاهد کل، بز و جبیر خواهیم بود.

جاذبه‌های گردشگری

کارشناسان بر این باورند که دشت کویر، یکی از بهترین اماکن دیدنی برای افرادی است که به شن‌های روان، رمل‌ها، تپه‌های ماسه‌ای، صدای آرام باد در پهنۀ دشت، آسمان صاف و پرستاره، سکوت و آرامش سحرآمیز علاقه دارند. در دشت کویر به‌عنوان بزرگ‌ترین کویر ایران، علاوه بر جاذبه‌های گردشگری طبیعی مانند تپه‌های ماسه‌ای، نَبکاها و برخی از دریاچه‌ها، جاذبه‌های دیگر نیز که ساختۀ دست انسان‌ها هستند، وجود دارند؛ مانند قصر بهرام، کاروانسرای عباسی، کاروانسرای عین‌الرشید، قلعه دیر، قلعه نایب حسین‌خان، آب‌انبار قیلوقه، جاده سنگ‌فرش، زیارتگاه بابا همت، برج شنلی چاه میل، دریاچه نمک، چاه دستکند و کاروانسرای کویر مرنجاب، روستای مصر و روستای بیاضه. یکی از قدیمی‌ترین مناطق کویر مرکزی، بیابانک نام دارد، که در گذشته، محل تردد کاروان‌هایی بوده که به‌سمت نیشابور حرکت می‌کردند. در طولِ این مسیر، گنبدهای نمکی ریز و درشتی وجود دارند که مناظری فراموش‌نشدنی را برای بیننده فراهم می‌کنند.

خطرات طبیعی و انسانی

دشت کویر به‌عنوان یک منطقة طبیعی اغلب در معرض خطرات طبیعی ناگهانی قرار می‌گیرد. مناطقی که در دشت کویر سطح آن با نمک پوشیده شده، سطح سختی دارند؛ اما ضخامتی در حدود 3 سانتی‌متر دارند و زیر آنها نیز گِلی شبیه به گریس وجود دارد که در گذشته به آن «چربه» می‌گفتند. این گل‌ها، بسیار خطرآفرین بوده و بیرون آمدن از آنها، بسیار سخت خواهد بود. همچنین، در این دشت، به‌دلیل عدم وجود پوشش گیاهی، به‌محض بارندگی اندک، باتلاق‌هایی بزرگ و مهیب ایجاد می‌شود که عبور و مرور را برای مسافران با مشکل مواجه می‌کند.

ویژگی‌ها

دشت کویر، وسیع‌ترین کویر ایران است که از دامنه‌های جنوبی رشته‌کوه البرز تا مرکز ایران گسترش دارد. دمای برخی نقاط در این دشت، در فصل تابستان، به بیش از 50 درجۀ سانتی‌گراد رسیده و اختلاف دمای بین شب و روز در آن نیز به 70 درجۀ سانتی‌گراد می‌رسد. بیشترین قسمت از دشت کویر را باتلاق‌های وسیع و حواشی آن را نیز تپه‌های ماسه‌ای و ارتفاعات پراکنده، پوشانده‌اند. بزرگترین تپۀ شنی ایران، به‌نام «ریگ بلند» یک کانون فرسایشی با طول 90 کیلومتر است که از آران و بیدگل شروع و تا اردستان ادامه یافته است. تپه‌های آشیانۀ عقاب و تل شیطان زواره از معروفترین تپه‌های این دشت هستند. همچنین، خاک‌های زرد و نمک سیاه به فراوانی در این دشت یافت می‌شوند. بخش‌هایی از زمین در دشت کویر، سوراخ‌هایی به شکل دهانه‌های آتشفشانی دارند که در اثر تبخیر سریع آب و پوکی خاک ایجاد شده‌اند. بر اساس بررسی‌های صورت‌گرفته، قسمت عمدۀ این کویر، به‌خصوص در نواحی جنوبی و مرکزی آن، از باتلاق پوشیده‌شده و نواحی شرقی آن نیز تلماسه‌ها و تپه‌های شنی فراوانی وجود دارند. حواشی غربی این کویر مرکزی نیز پوشیده از خاک‌های رسی پف‌کرده بوده و عاری از هر گونه پوشش گیاهی هستند.

مسیر دسترسی

بهترین راه دسترسی به دشت کویر، شهر کاشان است. مسافران باید ابتدا خود را به کاشان رسانده، سپس با طی مسیری به طول 64 کیلومتر به این منطقۀ کویری برسند. علاوه بر آن، به‌دلیل وسعت این دشت، از مسیرهای دیگری از طریق آبادی‌های این منطقه، می‌توان به دشت کویر سفر کرد.

تصویرپردازی

مستند

در سال‌های اخیر، مستندهای بسیاری دربارۀ این دشت بزرگ و ویژگی‌های منحصربه‌فرد آن ساخته شده است. از آن جمله می‌توان به مستندهایی همچون «حیات در بیابان» و فیلم مستند «دریاچه کویر» اشاره کرد.

منابع

• «آشنایی با کویر مرکزی ایران»، وب‌سایت همشهری آنلاین، تاریخ بازدید: 12 شهریور 1401ش.
• «بزرگترین کویر ایران را بشناسید»، خبرگزاری صدا و سیما، تاریخ بارگذاری: 6 شهریور 1400ش.
• جعفري، عباس، گيتاشناسي ايران، دايرة‌المعارف جغرافيايي ايران، چ1، تهران، گيتاشناسي، 1379ش.
• حکیمیان، کبری، «دشت کویر»، وب‌سایت دانشنامه ایران زمین، تاریخ بازدید: 31 مرداد 1401ش.
• «حیات در بیابان»، وب‌سایت جدول پخش شبکه مستند ایران، تاریخ بازدید: 6 شهریور 1401ش.
• «دشت کویر ایران»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: 31 مرداد 1401ش.
• «دشت کویر ایران، یکی از پهناورترین نمک‌زارهای ایران»، وب‌سایت مجله گردشگری اِلی گشت، تاریخ بارگذاری: 14 مهر 1398ش.
• «دشت کویر»، وب‌سایت سفرمارکت، تاریخ بازدید: 31 مرداد 1401ش.
• «راهنمای عبور از کویر مرکزی ایران»، خبرگزاری صدا و سیما، تاریخ بارگذاری: 30 آبان 1400ش.
• سازمان نقشه‌برداري كشور، اطلس زمين‌شناسي (اطلس ملي ايران)، نگارش دوم، چ1، تهران، سازمان نقشه‌برداري كشور (سازمان مديريت و برنامه‌ريزي كشور)، 1382ش.
• «فیلم مستند دریاچه کویر»، وب‌سایت ایران‌ویو، تاریخ بازدید: 6 شهریور 1401ش.
• کاظمی، اِنی، «همه چیز در مورد دشت کویر»، وب‌سایت تاریخ ما، تاریخ بازدید: 7 شهریور 1401ش.
• كلينسلي، دانيل، كويرهاي ايران، ترجمة عباس پاشايي، تهران، سازمان جغرافيايي وزارت دفاع و پشتيباني نيروهاي مسلح، 1381ش
• محسنی، سپهر، «دشت کویر، بیابانی خطرناک اما زیبا در قلب ایران»، وب‌سایت اسمارتیز، تاریخ بارگذاری: 7 اسفند 1398ش.