سینمای ایران

سینمای ایران؛ هنر و صنعت تولید و نمایش فیلم در ایران.

سینمای ایران، یک هنر غنی با تولیدات متنوع‌ است که در طول تاریخ خود، تحولات بسیاری را تجربه کرده است. سینمای ایران، تاثیرات عمیق فرهنگی بر جامعۀ ایران دارد و با ویژگی‌های خاص نظیر روایت‌های عمیق انسانی، استفاده از نمادها و نشانه‌ها و توجه به مسائل اجتماعی و سیاسی، در عرصۀ بین‌المللی نیز مورد توجه است.

مفهوم‌شناسی

سینما به‌معنای هنر و صنعت ساخت فیلم‌های متحرک و نمایش آن‌ها بر روی پردۀ بزرگ، در ایران و به‌ویژه پس از پیروزی انقلاب اسلامی، با تاکید بر هویت ملی و فرهنگی، به مسائل دینی و اجتماعی توجه دارد. امروزه سینمای ایران شامل تولیدات مختلفی از جمله فیلم‌های سینمایی، مستند و انیمیشن است.

تاریخچه

سینما در ایران از سال 1280ش با نمایش فیلم‌های خارجی آغاز شد و اولین سالن سینما در تهران تاسیس شد. از 1330ش فیلم‌های ایرانی با درون‌مایه‌های اجتماعی، تاریخی و کمدی و به‌صورت فزاینده تولید شد. در این دوره، کارگردانان معروفی مانند علی حاتمی و بهرام بیضایی ظهور کردند، اما در دورۀ پیش از انقلاب اسلامی، بسیاری از فیلم‌ها با اثرپذیری از ارزش‌ها و ایده‌های غربی، در عمل موجب تضعیف و تحقیر فرهنگ اصیل ایرانی و ارزش‌های اجتماعی آن شدند. با پیروزی انقلاب اسلامی، بسیاری از فیلم‌ها به موضوعات انقلابی و دفاع مقدس پرداختند و نهادهایی مانند بنیاد سینمایی فارابی برای حمایت از تولید آثار فرهنگی تاسیس شد. با پایان جنگ تحمیلی، سینما به سمت موضوعات اجتماعی و فرهنگی معاصر گرایش پیدا کرد. در این دوره، فیلم‌های کارگردانانی مانند عباس کیارستمی و مجید مجیدی به موفقیت‌های بین‌المللی دست یافتند. سینمای ایران در این دوره با رویکردی مستقل از فرهنگ غرب به تولید فیلم‌هایی با مضامین اجتماعی، انسانی و فلسفی پرداخت و این تغییر رویکرد باعث شکوفایی و پیشرفت آن در سطح جهانی شد. کارگردانان ایرانی در جشنواره‌های بین‌المللی جوایز متعددی کسب کردند و هویت مستقل و معتبر سینمای ایران را به اثبات رساندند.

رویکردهای فقهی به سینما

فقها در دورۀ آغازین سینما (1280-1300ش)، آن را ابزاری برای ترویج فرهنگ بیگانه و تضعیف ارزش‌های اسلامی می‌دانستند. این نگرش موجب مخالفت آنها با نمایش برخی محتواها و صحنه‌ها در سینما شد. از 1330 تا 1357ش، تولیدات ایرانی سینما، ارزش‌های فرهنگی و دینی مانند حجاب و عفاف را به چالش می‌کشید و همین موضوع، واکنش‌های منفی فزاینده از سوی فقها و روحانیون را در پی داشت. پس از پیروزی انقلاب اسلامی که سینما تحت تاثیر تغییرات سیاسی و اجتماعی قرار گرفت، نظارت بر تولیدات سینمایی موجب کاهش چالش‌های فرهنگی سینما در ایران شد، اما همچنان برخی فیلم‌ها با انتقادهایی از سوی فقها روبرو می‌شوند.

رویکرد سینماگران ایرانی

از ابتدای ورود سینما به ایران، اهالی سینما به‌طور فزاینده از این پدیده به‌عنوان یک رسانۀ مؤثر برای نقد جامعه و فرهنگ استفاده کرده‌اند. با گذر زمان و به‌ویژه در دهۀ 1370ش، این قشر به‌سمت مسائل اجتماعی و فردی گرایش پیدا کردند و تولیدات سینما به‌ فضایی برای بررسی تنوع و تکثر اجتماعی تبدیل شد، از جمله «جدایی نادر از سیمین» و «زیر پوست شهر».

بازنمایی زن در سینمای ایران

پیش از انقلاب اسلامی، زنان در سینمای ایران بیشتر به‌عنوان ابزار جذابیت و جلب توجه مخاطب به‌نمایش درمی‌آمدند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، زنان به تدریج در داستان‌ها و روایت‌های سینمایی نقش‌های مهم‌تری پیدا کردند و چالش‌های اجتماعی آن‌ها در آثاری مانند «حاجی واشنگتن»، «خانۀ دوست کجاست» و «اجاره‌نشین‌ها» مورد توجه بیشتری قرار گرفت و با پیچیده‌تر شدن روایت‌ها در سینمای ایران، زنان به‌عنوان شخصیت‌های فعال و مؤثر در داستان‌ها معرفی شدند. همچنین، حضور کارگردانان موفق زن همچون پوران درخشنده، تهمینه میلانی و نرگس آبیار نشان‌دهندۀ رشد و پیشرفت زنان در سینمای ایران است که با نگاهی زنانه به بررسی مسائل و چالش‌های زنان می‌پردازند.

بازنمایی جوانان در سینمای ایران

سینما نقش مهمی در شکل‌گیری هویت جوانان ایرانی ایفا کرده است. در دهۀ 1360ش، تصویر غالب از جوانان در سینما هویت «رزمنده» بود که با ارزش‌های دفاع مقدس پیوند خورده و جوانان را به‌عنوان افرادی فداکار، ایثارگر و مدافع وطن به تصویر می‌کشید. با ورود موج‌های جهانی مدرنیته به ایران در دهۀ 1370ش، هویت جوانان دستخوش تغییر شد و هویت‌های جدیدی مانند جوانان عیاش، مصرف‌گرا و لذت‌جو در سینما ظاهر شدند.

تاثیر سینما بر سبک زندگی ایرانی

سینمای ایران به‌عنوان یک هنر و رسانۀ فرهنگی، تاثیرات عمیقی بر سبک زندگی ایرانی دارد، ازجمله:

1. تقویت هویت ملی: سینما با نمایش داستان‌ها و شخصیت‌های فرهنگ و تاریخ ایران، به تقویت هویت ملی کمک می‌کند. این آثار به مخاطبان یادآوری می‌کنند که چه ارزش‌ها و سنت‌هایی را باید حفظ کنند.
2. تاثیر بر رفتار اجتماعی: فیلم‌های سینمایی ایران به بینندگان نشان می‌دهند که چگونه باید در موقعیت‌های مختلف عمل کنند. این تاثیر به تغییر نگرش‌ها و رفتارهای اجتماعی منجر می‌شود.
3. تغییرات مد و مصرف کالاها: سینمای ایران در شکل‌گیری سلیقه‌های جدید در مد و مصرف کالاها نقش دارد و بازیگران فیلم‌ها به‌عنوان الگوهای مصرف برای جوانان عمل می‌کنند.
4. افزایش سطح آگاهی: آثار سینمایی که مسائل اجتماعی، سیاسی و فرهنگی را دستمایه خویش قرار می‌دهند، مخاطب را به تفکر وادار می‌کنند و بر آگاهی او می‌افزایند.
5. ایجاد حس همبستگی: سینما احساس همبستگی و اتحاد را بین مردم تقویت می‌کند. وقتی افراد داستان‌های مشترکی را تجربه می‌کنند، این احساس ارتباط و همدلی افزایش می‌یابد.
6. توسعۀ اقتصاد فرهنگی: تولید فیلم‌ها و جذب گردشگر به مناطق فیلم‌برداری، به رونق اقتصادی محلی کمک می‌کند.
7. نقد اجتماعی و فرهنگی: سینما به‌عنوان یک ابزار نقد، به بررسی و تحلیل مسائل اجتماعی و فرهنگی می‌پردازد. این نقدها به اصلاح و بهبود وضعیت‌های موجود کمک می‌کنند.
8. تاثیر بر نسل جوان: جوانان به‌عنوان مخاطبان اصلی سینما، تحت تاثیر پیام‌ها و الگوهای موجود در فیلم‌ها قرار می‌گیرند. این تاثیر در شکل‌دهی به ارزش‌ها و باورهای آن‌ها نقش مهمی ایفا می‌کند.
9. مقابله با تولیدات غیرمجاز: سینما با ارائۀ محتوای باکیفیت و جذاب، مخاطبان را از تولیدات غیرمجاز دور می‌کند و به ترویج فرهنگ مصرف محصولات قانونی کمک می‌کند.
10. توسعۀ زیرساخت‌های فرهنگی: سینما به توسعۀ زیرساخت‌های فرهنگی، مانند سینماها، جشنواره‌ها و مراکز فرهنگی، کمک می‌کند و فضایی برای تبادل نظر و خلاقیت فراهم می‌آورد.

مصرف سینما در ایران

طبق آمار ارائه‌شده در سال 1402ش، تعداد سینماهای ایران به 861 سالن رسیده است؛ استان تهران با 75 سینما، بیشترین تعداد سینما را بین استان‌های ایران دارد و استان‌های ایلام و چهارمحال و بختیاری هر کدام با یک سینما، کمترین تعداد سینما را دارند. سالانه حدود 25 میلیون بلیت سینما در ایران فروخته می‌شود، که به‌معنای استقبال تنها یک‌سوم از جمعیت ایران از سینما است و نشان‌دهندۀ کاهش علاقۀ مردم به سینما رفتن در مقایسه با گذشته است. کاهش استقبال از سینما با چالش‌های گوناگون همراه شده است، ازجمله: بیکاری و بلاتکلیفی سینماگران، ریسک بالای سرمایه‌گذاری در سینما، سیاست‌زده شدن سینما و اعمال سلیقۀ مدیران سینمایی براساس منافع حزبی، وجود باندهای انحصارطلب و روابط غیررسمی در صنعت سینما، تنزل کیفیت برخی آثار سینمایی و نداشتن تجهیزات و فناوری‌های روز در سینما. با وجود این چالش‌ها، بسیاری از منتقدین بر این باور هستند که صنعت سینما در ایران با پذیرش ریسک و حمایت از هنرمندان جوان، رسمیت‌بخشی به تمامی ژانرها و تنوع مضامین با توجه به نیازهای فرهنگی و اجتماعی، اجرای عدالت فرهنگی، توسعۀ زیرساخت‌ها و جذب سرمایه‌های بخش خصوصی، می‌تواند به رونق بیشتر سینما و ایجاد امنیت برای اهالی این حوزه کمک کند و جایگاه سینما را میان مخاطبان بهبود ببخشد. سینمای ایران به‌دلیل پرداختن به مسائل انسانی و اخلاقی، جایگاه ویژه‌ای در جهان دارد و برخی فیلم‌های ایرانی در جشنواره‌های بین‌المللی نیز درخشش بسیاری داشته‌اند؛ از این‌رو سینمای ایران در داخل کشور می‌تواند با فراهم ساختن پیش‌نیازها، استقبال و همراهی مخاطب را افزایش دهد.

انواع سینما در ایران

با توجه به غنای فرهنگی و هنری در جامعۀ ایرانی، سینمای ایران به چند دستۀ مختلف تقسیم می‌شود:

1. سینمای عادی: این نوع سینما شامل فیلم‌های تجاری و سرگرم‌کننده است که بیشتر برای جذب مخاطب عام تولید می‌شوند.
2. سینمای دینی: این نوع سینما به موضوعات مذهبی و دینی می‌پردازد و هدف آن ترویج ارزش‌های دینی و اخلاقی است.
3. سینمای انقلابی: این نوع سینما بر موضوعات مرتبط با انقلاب اسلامی و دفاع مقدس می‌پردازد و هدف آن ترویج ارزش‌های انقلابی و ملی است.
4. سینمای مستند: تمرکز این نوع سینما در ارائۀ واقعیت‌های اجتماعی، فرهنگی، تاریخی و سیاسی است.
5. سینمای انیمیشن: این نوع سینما با استفاده از تکنیک‌های مختلف انیمیشن، داستان‌ها و مضامین گوناگون را روایت می‌کند و می‌تواند به موضوعات سرگرم‌کننده یا آموزشی بپردازد.

ویژگی‌های سینمای ایران

سینمای ایران دارای ویژگی‌های منحصر به فردی است که آن را در سطح جهانی متمایز می‌کند. برخی از این ویژگی‌ها عبارتند از:

1. مضامین اجتماعی و انسانی: بسیاری از فیلم‌های ایرانی به موضوعات اجتماعی و انسانی می‌پردازند و تلاش می‌کنند تا مسائل و مشکلات جامعه را به تصویر بکشند. این فیلم‌ها اغلب با رویکردی واقع‌گرایانه و انتقادی ساخته می‌شوند.
2. کیفیت بالای فیلم‌سازی: فیلم‌های ایرانی به‌دلیل کیفیت بالای ساخت و پرداخت دقیق به جزئیات، در جشنواره‌های بین‌المللی مورد توجه قرار می‌گیرند. این کیفیت شامل فیلمنامه، کارگردانی، بازیگری و فیلمبرداری می‌شود.
3. موفقیت در جشنواره‌های بین‌المللی: سینمای ایران توانسته است در جشنواره‌های معتبر جهانی مانند جشنوارۀ فیلم کن، ونیز و برلین جوایز متعددی کسب کند. این موفقیت‌ها نشان‌دهندۀ توانمندی سینمای ایران در سطح بین‌المللی است.
4. تاثیر فرهنگ و هنر ایرانی: سینمای ایران به‌شدت تحت تاثیر فرهنگ و هنر ایرانی است و این تاثیر در مضامین، سبک‌ها و حتی تکنیک‌های فیلم‌سازی مشاهده می‌شود. این ویژگی‌ها به فیلم‌های ایرانی هویت خاصی می‌بخشند.

منابع

• «آمار تعداد سینماهای ایران به تفکیک استان (سال 1402)»، وب‌سایت آمارفکت، تاریخ درج مطلب: 10 خرداد 1403ش.
• امیری، ساره و دیگران، «بازنمایی روشنفکر در سینمای ایران (تحلیل روایت چهار فیلم در دهه‌های 1340 تا 1370)»، نشریۀ جامعه‌شناسی هنر و ادبیات، شمارۀ 2، پاییز و زمستان 1395ش.
• «انیمیشن چیست و انواع آن کدام است؟»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 18 شهریور 1403ش.
• انصاری، عبدالحمید، «نگاهی به سینمای ایران»، پاسدار اسلام، شمارۀ 372، پاییز 1391ش.
• «با تعریف فیلم مستند و انواع مستند آشنا شوید»، وب‌سایت طلوع فیلم، تاریخ بازدید: 18 شهریور 1403ش.
• «به‌مناسبت روز سینما؛ نگاهی به وضع سینمای ایران؛ تهدیدات، فرصت‌ها، مشکلات ساختاری و محتوایی و راهکارها»، خبرگزاری صداوسیما، تاریخ درج مطلب: 20 شهریور 1396ش.
• «به‌مناسبت روز ملی سینما؛ سینما و تاثیرات آن بر فرهنگ جامعه»، خبرگزاری ایمنا، تاریخ درج مطلب: 21 شهریور 1396ش.
• جاهد، پرویز، «بازنمایی هویت ملی در سینمای ایران»، مجلۀ تخصصی فینیکس، تاریخ بازدید: 10 شهریور 1403ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 9 شهریور 1403ش.
• «رشد 49 درصدی ساخت سالن‌های سینما در دولت سیزدهم»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 1 مرداد 1403ش.
• رکن‌آبادی، مرتضی، «نگاهی به سینمای ایران پس از انقلاب اسلامی»، خبرگزاری صداوسیما، تاریخ درج مطلب: 12 بهمن 1395ش.
• سیدنژاد، سیدعباس، «تخطی‌های فقهی سینمای ایران و مواجهۀ حوزه با آن»، شبکۀ اجتهاد، تاریخ درج مطلب: 17 اسفند 1400ش.
• «سینمای ایران چگونه به معتبرترین جوایز جهانی دست پیدا کرد؟»، خبرگزاری برنا، تاریخ درج مطلب: 20 فروردین 1401ش.
• «سینمای ایران چگونه هویت جوانان را در طول دهه‌ها بازنمایی کرده است؟» وب‌سایت معاونت توسعه فناوری و مطالعات سینمایی، تاریخ درج مطلب: 11 اردیبهشت 1403ش.
• «سینمای دفاع مقدس ایران با سینمای متداول جنگی جهان متفاوت است»، خبرگزاری بسیج، تاریخ درج مطلب: 28 آبان 1398ش.
• «سینمای دینی ارزش‌های اخلاقی را ترویج می‌دهد»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 1 آبان 1390ش.
• «صنعت سینمای ایران»، وب‌سایت ویرگول، تاریخ درج مطلب: 1400ش.
• گمینی، رضا، «تحلیل سینمای اجتماعی ایران»، وب‌سایت بانی‌کستر، تاریخ درج مطلب: 17 ژوئن 2020م.
• «مخاطب خاص یا عام؛ مسئله این است»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 5 آذر 1401ش.
• «معادلات مصرف سینما در ایران و جهان»، وب‌سایت روزنامۀ دنیای اقتصاد، تاریخ درج مطلب: 20 تیر 1397ش.
• معصوم‌زاده، سیده مریم و دیگران، «راهبردهای بهره‌گیری از ظرفیت‌های سینمای ایران با رویکرد معرفی سیمای فرهنگ ایرانی در عرصۀ بین‌الملل»، نشریۀ مطالعات فرهنگ ارتباطات، شمارۀ 56، 1400ش.
• مهدوی، مهدی، «راه طی‌شده و چشم‌انداز آیندۀ سینمای کشور»، وب‌سایت کیهان، تاریخ درج مطلب: 23 بهمن 1402ش.
• «نگاهی اجمالی و مقایسه آماری سینمای ایران و جهان امروز»، وب‌سایت عصر ایران، تاریخ درج مطلب: 6 اسفند 1396ش.