طب سنتی ایران

طب سنتی ایران؛ از قدیمی‌ترین اشکال طب سنتی در جهان.

طب سنتی ایران، از جمله میراث‌های تمدن اسلامی- ایرانی است. این مکتب درمانی بر اساس اخلاط چهارگانه بوده و به طب مزاجی یا طب اخلاطی نیز مشهور است.

مفهوم‌شناسی

طب سنتی، دربارۀ بدن انسان، طبع‌های مختلف، مزاج‌های گوناگون، اثر داروهای گیاهی بر مزاج‌های مختلف و نیز گاهی مزاج فصول، نوشیدنی‌ها و خوراکی‌ها بحث می‌کند. در طب سنتی ایران از انواع داروهای گیاهی، حیوانی و معدنی برای درمان بیماری‌ها استفاده می‌شود. علاوه بر آن، استفاده از حجامت، بادکش و فصد نیز در این طب، مرسوم است. شناخت و تشخیص بیماری‌ها در این مکتب طبی، از طریق نبض، ادرار و مدفوع و نیز علائم بالینی بیمار صورت می‌گیرد.

تاریخچه

مورخان بر این باورند که توسعۀ روزافزون علم پزشکی مرهون تلاش‌هایی است که پیشگامان طب سنتی در سراسر جهان انجام داده‌اند. در این میان، دو کشور کهن ایران و چین، تأثیرگذاری بیشتری داشته و طب سنتی ایرانی و چینی، هرچند در ساختار و نظریه‌ها با یکدیگر تفاوت‌هایی دارند اما بررسی تاریخچۀ هر دو نشان‌دهندۀ اثرات متقابل آنها بر یکدیگر است.

کارشناسان، جایگاه طب در ایران را به دوران پیش از اسلام و به بیش از 5 هزار سال پیش از میلاد نسبت می‌دهند. در حقیقت، پیش از ورود اسلام به ایران، جایگاه طب در ایران با نظام و ساختاری تأثیرگذار در سراسر جهان زبان‌زد بوده و دانشگاه جندی‌شاپور در خوزستان را از جمله بارزترین مثال‌ها از وضعیت حرفه‌ای طب در ایران می‌دانند. در دوران پس از اسلام نیز آثار دانشمندان ایرانی همچون ابوعلی سینا و زکریای رازی به طب سنتی ایرانی، اعتباری دوباره بخشیدند.

کارشناسان معتقدند که پایه‌های طب سنتی اسلامی ایرانی که با مطالعۀ طب یونانی بنا شده، نمونه‌ای توسعه‌یافته از طب یونانی است و بر اساس عناصر چهارگانه شکل گرفته‌اند.

ورزش در طب سنتی ایران

در طب سنتی ایران، ورزش عاملی مهم در زمینۀ حفظ سلامتی به‌شمار می‌رود که آثار زیادی برای آن ذکر شده است. برخی دانشمندان طب سنتی از جمله ابن‌سینا، ورزش را بر کلیۀ عوامل حتی تغذیه مقدم دانسته و برای هر فرد، ورزشی متناسب با او پیشنهاد می‌دادند. به‌همین دلیل، کارشناسان این حوزه، ورزش‌ها را در گروه‌های مختلفی دسته‌بندی کرده‌اند:

دسته‌بندی بر اساس وجوه سه گانۀ حرکت

1. کیفیت حرکت، شامل سه کیفیت قوی، ضعیف و معتدل؛
2. کمیت حرکت؛ شامل کثیر (طولانی‌مدت)، قلیل (کوتاه‌مدت) و معتدل؛
3. سرعت حرکت؛ شامل سریع، بطیء (حرکاتی که آثار آن در بدن مشابه حرکات ضعیف بوده و ضد حرکات سریع هستند) و معتدل؛
4. حرکات ترکیبی: کارشناسان بر این باورند که در صورت ترکیب سه وجه کمی با سه وجه کیفی، نُه حرکت به‌دست می‌آید که به حرکات ترکیبی مشهور هستند؛ مانند کثیر قوی، کثیر ضعیف و کثیر معتدل. همچنین، در صورت ترکیب این نُه حرکت با سه وجه سرعت، 27 نوع حرکت به‌دست می‌آید که هر کدام بر بدن فرد، آثاری خاص می‌گذارند؛ مانند کثیر قوی سریع، قلیل قوی بطیئ و قلیل قوی معتدل.

دسته‌بندی بر اساس اعضای بدن

1. ورزش‌های عام، که موجب تحرک تمامی اعضای بدن می‌شوند؛ مانند پیاده‌روی و کشتی.
2. ورزش‌های خاص، که موجب تحرک یک عضو خاص در بدن می‌شوند؛ مانند ورزش چشم (خواندن خطوط نازک)، ورزش مغز (تفکر) و ورزش گوش (شنیدن صداهای دور).

اصلاح تغذیه در طب سنتی ایران

از نظر طب سنتی ایران، هر انسانی به‌صورت ذاتی دارای طبیعت و مزاجی است که ویژگی‌های جسمی، روحی و اخلاقی او را شکل می‌دهند. در حقیقت، طب سنتی ایران بر پایۀ نظریۀ اخلاط چهارگانه شامل سودا، صفرا، بلغم و خون (دم) و مفاهیم مزاج و نیز کیفیت چهارگانۀ سردی، گرمی، تری و خشکی بنا شده است.

از منظر طب ایرانی، هر مادۀ غذایی پس از ورود به بدن، منجر به تولید نسبتی از اخلاط چهارگانه و ایجاد کیفیت در بدن می‌شود. به‌همین دلیل، هر فردی باید با توجه به طبع و مزاج خود، خوراکی‌های مناسب حال خود را یافته و استفاده کند. در تغذیۀ سنتی ایرانیان، همواره مُصلِح‌ها در کنار غذاها و دواهای مختلف مورد توجه بوده‌اند. دستور پخت خوراک‌های ایرانی، همیشه سرشار از حکمت و بر اساس علم طب بوده است؛ برای مثال، استفاده از لیموی عمانی در قیمه و زیرۀ سیاه در برنج تنها به‌منظور رنگ و طعم غذاها نبوده بلکه دانش و تجربه‌ای عمیق در پس آن نهفته بوده است.

استدلال بالینی در طب سنتی ایران

پژوهش‌های صورت‌گرفته در زمینۀ طب سنتی و امروزی نشان داده‌اند که استدلال در طب سنتی از نظر ساختار کلی با طب امروزی مشابهت داشته و شامل سه بخش «جمع‌آوری اطلاعات»، «ساختن» و «ارزیابی فرضیه‌ها» می‌شود. این در حالی است که طب سنتی، مانند طب امروزی تنها به‌دنبال تشخیص بیماری براساس شکایت اصلی بیمار نبوده و در حقیقت، در پی فهم مزاج کلی بیمار است. کارشناسان، این موضوع را به کلی‌گرایی طب سنتی ایران نسبت داده‌اند.

کارشناسان معتقدند که استدلال در طب سنتی ایران، از نوع قیاسی بوده و بر اساس چارچوبی از پیش تعیین‌شده و با استفاده از قاعدۀ کل به جزء اقدام به تشخیص می‌کند. به‌همین دلیل، بر اساس طب سنتی ایران، هیچ بیماری بدون علتی وجود ندارد. علاوه بر آن، در هر دو مکتب طبی سنتی و امروزی، استدلال تدبیری و تشخیصی نیز وجود دارد. در طب سنتی، با مشخص شدن تشخیص، تدبیر مشخص است اما در طب امروزی، استدلال تدبیری، حتی با مشخص بودن تشخیص نیازمند پردازش بیشتری از اطلاعات بیمار است.

منابع

• بیگم سیاهپوش، مرضیه و دیگران، «طبقه‌بندی ورزش‌ها در طب سنتی ایران»، نشریۀ طب سنتی اسلام و ایران، دوره 3، شماره 2، پیاپی 10، 1391ش.
• رحمانی، حسین و داوودزاده، حنانه، «اثرات متقابل طب سنتی اسلامی ایران و طب چینی»، همایش جامعۀ علمی ایرانیان مقیم چین، بررسی فرآیندها و دستاوردهای توسعه در چین، دوره 2، 1397ش.
• «طب سنتی ایرانی چیست و چه مزایایی نسبت به طب نوین دارد؟»، وب‌سایت عطارخونه، تاریخ بارگذاری: 7 دی 1399ش.
• عابدین کاسگری، کبرا و دیگران، «اصلاح تغذیه و سلامت در طب سنتی ایران»، همایش راهکارهای ارتقای سلامت و چالش‌ها، دوره 6، 1395ش.
• کردافشاری، غلامرضا و محمدی کناری، حوریه، «آموزش پزشکی طب سنتی در دورۀ اسلامی»، مجلۀ طب سنتی اسلام و ایران، شمارۀ 3، 1391ش.
• منجمی، علیرضا و دیگران، «استدلال بالینی و حل مسئله در طب سنتی ایران»، نشریۀ طب سنتی اسلام و ایران، دوره 2، شماره 4، پیاپی 8، 1390ش.
• Sarebanha, S., Kazemi, A. H., Sadrolsadat, P. & N. Xin, “Comparison of traditional Chinese medicine and traditional Iranian medicine in diagnostic aspect”, Trad Integr Med, 2016.