طوی
طوی؛ جشن عروسی و آیین‌های ویژۀ آن در مناطق مرکزی افغانستان.
طوی (جشن عروسی) از آیین‌های پایانی فرآیند ازدواج در افغانستان است که با تشریفات خاصی برگزار می‌شود. با برگزاری جشن عروسی، عروس از خانۀ پدر کوچ کرده، به خانۀ داماد رفته و زندگی جدیدی را در خانۀ نو، با سلوک و الزامات نو آغاز می‌کند.
تشریفات پیش از عروسی
1. دعوت
این مراسم با فراخوان عمومی خانوادۀ داماد از اهالی روستا، اقوام و دوستان، جهت حضور در «طوی»[۱] آغاز می‌شود. قاصد خانوادۀ داماد، تمامی اهالی روستا را دعوت می‌کند. امروزه در شهرها و برخی روستاها، کارت عروسی برای مهمانان ارسال می‌شود.[۲]
2. قُوده (مهمانان عروسی)
مهمانانی که از سوی خانوادۀ داماد به جشن عروسی و آوردن عروس دعوت شده‌اند، در گویش بخش وسیعی از مناطق مرکزی افغانستان «قُوده» و «خیشو » خوانده می‌شوند.[۳] قُوده، ترکیبی از مردان سال‌خورده، جوانان و نوجوانان هستند.
خانوادۀ عروس نیز نزدیکان و اهالی محل خود را در جشن عروسی دعوت می‌کنند. زنان حضور پررنگی در عروسی‌ها دارند. مادر داماد و در نهایت خواهر یا عمۀ او به‌عنوان «قودغو» و برخی از بچه‌ها و کودکان خانوادۀ داماد که در گفتار محلی به «قودغوچه» تعبیر می‌شوند، از دیگر مهمانان این مراسم محسوب می‌شوند.[۴]
3. سرگرمی‌های جشن عروسی
مراسم عروسی در روستاها با انواع بازی‌ها و سرگرمی‌های محلی همراه می‌شود. «اوشَد»، «تیروکمان»، «بُزکشی» و «سنگیرگ» از سرگرمی‌های معروف هزاره‌جات است که در مراسم شادی و جشن‌ها انجام می‌پذیرند.
تیراندازی با تفنگ که از آن به «اوشد/ وُشد»[۵] تعبیر می‌شود، از سرگرمی‌های جذّاب مردم افغانستان است. در این بازی، دو تیم که به‌صورت معمول، یک تیم آن از اهالی خانوادة داماد و تیم دیگر آن از اهالی خانوادۀ عروس هستند، در برابر هم قرار گرفته و نشان‌هایی را که در فاصله‌های 800 تا 1400 متری، هدف قرار می‌دهند. دو فرد از طرف هر دو تیم، داوری این بازی را به‌عهده دارند. نشان را در گویش محلی «قَرقَه» و دو فرد را که برای پیگیری تیرها و داوری می‌فرستند «قرقه‌چی» می‌نامند. هر تیم که نزدیک‌ترین تیر را به هدف بزند، برنده محسوب شده و از خانوادۀ داماد جایزه می‌گیرد.[۶] کمان‌زنی نیز از سرگرمی‌های جذّاب است که در جشن عروسی دایر می‌شود. امروزه با تیروکمان‌های وارداتی، بر زرق‌وبرق این بازی افزوده شده است. بازی تیروکمان نیز با دو تیم انجام پذیرفته و تیم برنده جوایزی را از داماد و خانوادۀ او دریافت می‌کند.[۷] نشان‌زدن با سنگ که به «سنگیرگ»[۸] تعبیر می‌شود نیز از سرگرمی‌های پرتحرّک و گروهی است که در جشن عروسی، بازی می‌شود. سنگیرگ در زمین همواری با طول تقریبی صدمتر با زدن گلوله‌های سنگی بر دو نشان (قَرقَه) که در دو طرف زمین کاشته شده، انجام می‌گیرد. هر تیم که نزدیک‌ترین اصابت به هدف (قَرقَه) را داشته باشد دارای امتیاز محسوب می‌شود و با کسب 12 امتیاز برندۀ بازی خواهد بود. اصابت سنگ در خود نشان 2 امتیاز دارد که از آن به « کُشتن قَرقَه » یاد می‌شود.[۹]
4. دي‌دوخواني و دمبوره‌نوازي
غزل‌خوانی و دمبوره‌نوازی هم از جمله سرگرمی‌های جشن عروسی است. غزل‌خوانان و تمبورنوازان محلی، آواز خوانده و دَمبورَه مي‌نوازند. کسانی كه صداي خوش دارند با دوبيتي‌هاي عاشقانه، مجلس را پر از شادي و خوشي مي‌سازند. برخی دیگر که با الحان هزارگی آشنایی دارند آهنگ‌ها را به «رَفت»های (كمپوزهاي) گوناگون كه نمايندگي از مناطق مختلف هزارستان دارند، اجرا مي‌كنند. رفت‌ها شامل رَفت «شيخ علي»، «تَگوبَرگ»، «مالستاني»، «بامياني» و «جاغورگي» هستند. صداهای ماندگاری از هنرمندان محلی چون «آبه میرزای مالستانی»، «صفدر توکلی»، «بچه گل‌آغی» و « سید لشمک» خاطره‌های بسیاری را زنده می‌کند.[۱۰]
نيكوترين بخش شادي‌هاي عروسي «دي‌دو» یا «بولبی»خواني زنان و دختران در مجلس زنانه و پسران جوان و نوجوان در مجالس مردانه هزارگي است كه روبه‌روي هم نشسته و دوبيتي‌ها را با صداي خوش مي‌خوانند. جوانان و نوجوانان با اشتراک در آیین‌ها و مراسم جشن عروسی، نقش هیجان‌انگیز و پرتحرّکی را به‌عهده دارند. آنها، در بازی‌ها و سرگرمی‌های محلی مشارکت کرده و جشن شادی را رقم می‌زنند.[۱۱]
آیین‌های شب عروسی
1. غذای شب
قوده (مهمانان عروسی) بعد از انجام بازی‌ها و سرگرمی‌های محلی، برای صرف «نان شَو» (غذای شب) دعوت می‌شوند. غذای شب در بیشتر عروسی‌ها «نان بُته» است. نان بُته غذایی محلی است که از خورده‌های نان فتیر با دوغ محلی در ظرف بزرگی به‌نام «تیپشی»[۱۲] تهیه می‌شود که میان آن را خالی نموده و روغن حیوانی مسکه (کره حیوانی) یا روغن زرد (کرۀ زرد شده) داخل آن می‌ریزند. در برخی مواقع که خانوادۀ داماد از تمکُّن مالی بهتری برخوردار باشد، غذای شب مهمانان عروسی را نیز «شوروا / شوربا» (آبگوشت) در نظر می‌گیرند.[۱۳]
2. تخت خینه
از آیین‌های جشن عروسی، رسم «تخت خینه» (حنابندان) در شب عروسی است. عده‌ای از دوستان و اقوام نزدیک داماد بعد از صرف نان شب، به مراسم حنابندان دعوت می‌شوند. اشخاصی که از سوی خانوادة عروس مسئولیت حناگذاری را دارند، با پتنوس (سینی)های حنا وارد شده و تکه‌های حنا را بر دستان ِدوستان داماد قرار داده و دستمال‌های کوچک خامک‌دوزی شده روی آن می‌اندازند. در مقابل، کسانی که دستان خود را حنا گذاشته‌اند، مقداری پول در پتنوس حامل حنا به‌عنوان هدیه می‌گذارند. در اين مراسم، داماد بر تختي كنار مجلس نشسته و در طرف راست او وزير دست راست و در طرف چپ او نیز وزير دست چپ مي نشيند. به وزير دست راست «شابال» یا «شاه بالا» هم مي‌گويند. مجلس حنابندان با شادی، سرور و آوازخوانی‌های محلی به پایان می‌رسد.[۱۴] داماد بعد از این مراسم، پیش عروس رفته و مراسم «تخت خینه» را در آن‌جا برگزار می‌کنند. در مراسم حنابندان، عروس و داماد بر تخت مخصوصی نشسته، بر دستان یکدیگر حنا گذاشته و دستان حنازده را با دستمال‌های ویژه و خامک‌دوزی شده می‌بندند. گاهی، فامیل‌های نزدیک عروس و داماد نیز به دست آنها حنا می‌گذارند.[۱۵] در این مراسم عده‌ای از دوستان هم‌سن عروس نیز دستان خود را حنا می‌کنند[۱۶] و با سرور و سرود، به مجلس عروسی رونق می‌بخشند.
آیین‌های روز عروسی
1. آرايش عروس
عروس را زنی خوش‌نام از فامیل او با «چتر زلف» آرایش می‌کند. در این نوع آرایش «پيچه»هايی را با موی عروس بافته و در دو طرف صورت او می‌آویزند. آنها همچنین زلف جلوي صورت را پيچ داده و با پِنگ مو (سوزن مو) به‌هم پيوند مي‌دهند. موهاي پشت سر را نیز بيشتر به‌صورت «اتيكي» (بافته) می‌آرایند. موهاي عروس نبايد افشان باشد، فقط مي‌تواند پيچ در پيچ بوده و تاب داشته باشد.[۱۷] امروزه اما، عروس روستا را نیز مانند عروس شهری در آرایشگاه‌های شهر و به‌گونۀ غیرسنتی آرایش می‌کنند.[۱۸]
2. لباس داماد
از برنامه‌های روز عروسی، پوشیدن لباس داماد است. برای داماد یک دست لباس کامل مشتمل بر پیراهن، تنبان (شلوار)، زیرپیراهن، واسکت (جلیقه)، کت، لنگی (عمامه)، بوت (کفش)، جوراب، ساعت، عینک، انگشتر، عطر و وسایل آرایشی، تهیه کرده و روز عروسی به داماد می‌پوشانند. این روزها که مراسم جشن عروسی در هتل‌ها (تالارها) برگزار می‌شود، یک دست دَریشی (کت و شلوار) به‌جای پیراهن و تنبان محلی، همراه با سایر وسایل و لوازم مذکور تهیه کرده و به داماد می‌پوشانند. دوستان و نزدیکان داماد با انداختن حلقه‌های گُل به گردن داماد، عروسی او را به او و خانوادة او شادباش می‌گویند. خُسُر (پدر زن) داماد کمر او را با دستمال گلدوزی شده که داخل آن مقداری پول نیز پیچیده شده است، بسته و برای او و دختر خود آرزوی خوشبختی می‌کند.[۱۹]
3. ملیده‌خوری
صبح روز عروسی، مهمانان و میزبانان تا آماده شدن عروس، سرگرمی‌های مرسوم را انجام می‌دهند و نزدیکی‌های ظهر آمادة صرف غذا می‌شوند. در روز عروسی به‌صورت معمول، «شوروا» برای مهمانان تدارک دیده می‌شود. در این روز غذای ویژه‌ای برای داماد و همراهان خاص او بنام «ملیده/ مالیده» نیز تهیه می‌کنند. ملیده از خورده‌های نان فتیر و فتیرمال (نوعی نان ضخیم محلی) تهیه می‌کنند که داخل روغن زرد سرخ‌شدۀ حیوانی همراه با شکر، ریخته و به‌هم می‌زنند تا ملیده تهیه شود.[۲۰] ملیده را در پطنوس (سینی)های مخصوص ریخته و برای داماد و همراهان او می‌برند. داماد و دوستان او ملیده را صرف کرده و در سینی‌های آن، مقداری پول هدیه می‌دهند. همچنین ملیدۀ خاصی برای عروس و داماد تهیه می‌شود که داماد و عروس آن را به نشان الفت میان خود به همدیگر می‌خورانند.[۲۱]
4. بیری بورکدو
«بیری» (عروس)، با زیارت دیگدان و تنور خانة پدر، آمادۀ رهسپاری به‌سوی خانه جدید می‌شود. عروس در این آیین، همراه داماد، اطراف تنور خانۀ پدری، چرخیده و به آن احترام می‌گذارد. همچنین، بر اساس رسوم محلی، چند روز قبل از عروسی، عروس به زیارت علم حضرت ابوالفضل العباس در حسینیۀ محل و زیارت قبور گذشتگان خود رفته و فاتحه‌ای بر مزار آنها قرائت می‌کند.[۲۲] عروس با اهل خانه، دوستان و اقوام خود خدا‌حافظی نموده و دستان پدر و مادر و بزرگ‌ترهای فامیل را می‌بوسد. پدر عروس نیز کمر دختر خود را با دستمال گلدوزی‌شده بسته و در حق او دعا می‌کند. عروس که با شال‌های رنگی پوشیده شده، جهت رفتن از خانة پدر (بیری بور کدو) آماده می‌شود.[۲۳] داماد و پدر یا برادر عروس کمک می‌کنند تا عروس با استواری و مهارت لازم بر اسب بنشیند. وقتی عروس روی اسب نشست، مهمانان خانوادة داماد با شلیک گلوله‌های شادیانه از تفنگ‌های خود، بیرون کردن عروس را اعلام می‌کنند. این روزها چنین شلیک‌هایی کمتر دیده و شنیده می‌شود.
ملای محل در آخرین مراحل عروسی برای موفقیت، الفت و برکت در زندگی زوجین دعای مفصلی می‌کند.[۲۴] بعد از دعا، عروس با انبوهی از مهمانان داماد، رهسپار خانة جدید خود می‌شود. عروس را تنها مادر عروس به‌عنوان «قودغو»، برادر عروس و چندی از بچه‌های کوچک خانوادۀ عروس به‌عنوان «قودغوچه»[۲۵] همراهی می‌کنند. امروزه مادر، خواهر و عدۀ بیشتری از زنان خانوادۀ عروس، او را همراهی می‌کنند.
آیین‌های عروسی در خانۀ داماد
1. آیین حضور در خانة داماد
افراد، عروس را با ساز و دهل به خانۀ داماد مي‌برند. نوازندگان، دنبوره نواخته و اشعاري را با صداي بلند مي‌خوانند. صداي شادي و خوشي مسير رفت عروس به خانۀ بخت را پر مي‌كند. عروس وقتی به خانۀ داماد می‌رسد، با گل، شیريني و در برخي مناطق با سکه‌های پول استقبال می‌شود. همچنین مرغ یا گوسفند را نیز پیش پای عروس ذبح می‌کنند.[۲۶]
عروس تا هديه یا تعهد بر هدیه را از داماد یا یزرگ خانوادۀ داماد دریافت نکند از اسب (این روزها ماشین) پياده نشده و وارد خانه نمي‌شود. داماد یا پدر داماد هديه‌اي را برای او در نظر گرفته و سپس عروس، قدم به خانۀ داماد می‌گذارد. وقتي عروس وارد خانه می‌شود، داماد يا يكي از زنان فاميل كفش‌هاي عروس را درآورده و پاهاي عروس را مي‌شوید وآب آن را به‌عنوان نشانۀ خوش‌قدمی عضو جدید، در چهارگوشۀ خانه ميپاشد.[۲۷]
2. حجلۀ عروسی
در شب پس از عروسي و در برخي مناطق چند روز پس از عروسي، عروس را آرايش کرده، به او لباس عروسي محلي پوشانده و براي رفتن به حجله آماده مي‌كنند. داماد نيمه‌شب بدون سر و صدا به اتاق عروس مي‌رود. در اين مراسم يكي از دختران فامیل، داماد را همراهي کرده و دست عروس را به دست داماد داده و پس از دريافت هديه، حجله را ترك مي‌كند.
در حجلة عروسی، پارچه و یا دستمال گلدوزی شدة سفیدی تدارک دیده می‌شود تا نشانه‌های نجابت و پاکدامنی عروس در آن بازتاب نماید. مادر، عمه و یا خالۀ داماد دستمال رنگی را در روز بعد، طی مراسمی با حضور خویشاوندان نزدیک در اطراف «گیرد دیدگو» (پاتختی) با حرکات موزون محلی نمایش داده و از سلامت اخلاقی و رفتاری عروس خود، به مهمانان مجلس اطلاع می‌دهند.[۲۸]
3. روی دیدون بیری
یکی دو روز بعد از آن‌که عروس در خانة جدید خود استقرار یافت، زنان محل برای دیدن عروس (روی دیدون بیری) همراه با هدایایی به خانۀ او می‌روند. بزرگ مجلس، شال و روبان رنگی عروس را کنار زده دستان حناشدۀ عروس را که صورت خود را با آن پنهان کرده، باز می‌کند. زنان و دختران هر کدام عروس را دیده و در وصف او غزل و سرودی تقدیم می‌کنند. زنان و دختران جوان به رقص و بازی‌های محلی «چَرخَك»، «لَنگي»، «پوفي و «آخوچّی»[۲۹] پرداخته و آواز‌خوانان، آوازی به شرح زیر سر می‌دهند: «پول خو دادوم، مال خو دادوم، لال (لعل) آوردوم، هيچ بَلاي مَه غَم نَشُد، دانه شَخل مَه كَم نَشُد».[۳۰] در این مجلس لباس‌ها، زیورآلات، وسایل آرایش و هر چه عروس از خانۀ پدر خود آورده به نمایش گذاشته می‌شود. مراسم «پاتختی» یا «تخته جمعی»[۳۱] که در تعبیر محلی «پای‌دیدگینی» گفته می‌شود[۳۲] نیز در همین مجلس برگزار می‌شود.
4. پاي‌وازي بیری
بیری (عروس) بعد از مدتی، آهنگ خانۀ پدر می‌کند. خانوادة داماد با تدارک گوسفند، شیرینی و بوسراغ (نوعی شیرینی محلی)، میوة خشک و نان‌گرم محلی(فطیرمال) و هدایایی برای خانوادۀ عروس، همراه با داماد و چند نفر از دوستان و اقوام نزدیک، به پیشواز خانۀ پدر، پاگشا (پای‌وازی) می‌روند.
پدر عروس آمادگي زيادي براي پذيرايي از دختر خود مي‌گيرد، اقارب خود را دعوت کرده و به استقبال دختر خود مهمانی مفصّلی ترتیب می‌دهد. بعد از ختم مراسم و صرف غذا، مهمانان مرخص شده و عروس و داماد مدت زیادی را در خانۀ پدر می‌مانند و مهمانی‌های گوناگونی از سوی نزدیکان و فامیل عروس صورت می‌گیرد. بعد از مدتی، عروس و داماد با هدایای فراوان رهسپار خانۀ خود می‌شوند.[۳۳]
پانویس
- ↑ شهرستانی، قاموس لهجۀ هزارگی، ذیل واژۀ طوی، 1361ش، ص320.
- ↑ «آیین ازدواج در افغانستان؛ فرایند دشوار برای مردان»، خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران.
- ↑ علی‌زاده مالستانی، نامۀ اعمال: زندگی‌نامۀ خود نوشت، 1400ش، ص70.
- ↑ شریعتی، فرهنگ ازدواج در هزارستان، 1392ش، ص10.
- ↑ علی‌زاده مالستانی، نامۀ اعمال: زندگی‌نامۀ خود نوشت، 1400ش، ص91.
- ↑ شریعتی، فرهنگ ازدواج در هزارستان، 1392ش، ص16.
- ↑ علی‌زاده مالستانی، نامۀ اعمال: زندگی‌نامۀ خود نوشت، 1400ش، ص91.
- ↑ علی‌زاده مالستانی، نامۀ اعمال: زندگی‌نامۀ خود نوشت، 1400ش، ص91.
- ↑ علی‌زاده مالستانی، نامۀ اعمال: زندگی‌نامۀ خود نوشت، 1400ش، ص91.
- ↑ شریعتی، فرهنگ ازدواج در هزارستان، 1392ش، ص16.
- ↑ شریعتی، فرهنگ ازدواج در هزارستان، 1392ش، ص11.
- ↑ ظرفی بزرگ ساخته شده از چوب که درون آن را به‌صورت فنی خالی کرده و برای غذاخوری‌های بزرگ آماده می‌کند. علی‌زاده مالستانی، نامۀ اعمال: زندگی‌نامۀ خود نوشت، 1400ش، ص71.
- ↑ علی‌زاده مالستانی، نامۀ اعمال: زندگی‌نامۀ خود نوشت، 1400ش، ص71.
- ↑ امید، «رسم و رواج‌های مردم جاغوری»، وب‌سایت اگر به یاد جاغوری افتادی.
- ↑ «آیین ازدواج در افغانستان»، وب‌سایت بیتوته.
- ↑ امید، «رسم و رواج‌های مردم جاغوری»، وب‌سایت اگر به یاد جاغوری افتادی.
- ↑ شریعتی، فرهنگ ازدواج در هزارستان، 1392ش، ص13.
- ↑ امید، «رسم و رواج‌های مردم جاغوری»، وب‌سایت اگر به یاد جاغوری افتادی.
- ↑ امید، «رسم و رواج‌های مردم جاغوری»، وب‌سایت اگر به یاد جاغوری افتادی.
- ↑ علی‌زاده مالستانی، نامۀ اعمال: زندگی‌نامۀ خود نوشت، 1400ش، ص80.
- ↑ امید، «رسم و رواج‌های مردم جاغوری»، وب‌سایت اگر به یاد جاغوری افتادی.
- ↑ امید، «رسم و رواج‌های مردم جاغوری»، وب‌سایت اگر به یاد جاغوری افتادی.
- ↑ شریعتی، حفیظ‌الله، فرهنگ ازدواج در هزارستان، 1392ش، ص15.
- ↑ «آیین ازدواج در افغانستان»، وب‌سایت بیتوته.
- ↑ شریعتی، حفیظ‌الله، فرهنگ ازدواج در هزارستان، 1392ش، ص10.
- ↑ شریعتی، حفیظ‌الله، فرهنگ ازدواج در هزارستان، 1392ش، ص14.
- ↑ شریعتی، حفیظ‌الله، فرهنگ ازدواج در هزارستان، 1392ش، ص14.
- ↑ امید، «رسم و رواج‌های مردم جاغوری»، وب‌سایت اگر به یاد جاغوری افتادی.
- ↑ علی‌زاده مالستانی، نامۀ اعمال: زندگی‌نامۀ خود نوشت، 1400ش، ص93.
- ↑ شریعتی، فرهنگ ازدواج در هزارستان، 1392ش، ص15.
- ↑ پوپل، «رسوم ازدواج در افغانستان»، وب‌سایت پژواک.
- ↑ امید، «رسم و رواج‌های مردم جاغوری»، وب‌سایت اگر به یاد جاغوری افتادی.
- ↑ شریعتی، فرهنگ ازدواج در هزارستان، 1392ش، ص17.
منابع
- «آیین ازدواج در افغانستان»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 26 بهمن 1401ش.
- «آیین ازدواج در افغانستان؛ فرایندی دشوار برای مردان»، خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران، (ایرنا)، دفترکابل، تاریخ درج مطلب: 4 مهر 1397ش.
- امید، غلام‌رضا، «رسم و رواج‌های مردم جاغوری»، وب‌سایت اگر به یاد جاغوری افتادی، تاریخ درج مطلب: 27 اردیبهشت 1391ش.
- پوپل، کریم، «رسوم ازدواج در افغانستان»، وب‌سایت پژواک، تاریخ درج مطلب: 8 اکتوبر 2017م.
- شریعتی، حفیظ‌الله، فرهنگ ازدواج در هزارستان، مرکز تحقیقات رایانه‌ای قائمیۀ اصفهان (نشر دیجیتالی)، 1392ش.
- شهرستانی، علی‌اکبر، قاموس لهجة هزارگی، کابل، پوهنتون کابل، 1361ش.
- علی‌زاده مالستانی، عزیزالله، نامۀ اعمال: زندگی‌نامۀ خود نوشت، کابل، بنیاد اندیشه، 1400ش.