عزاداری بوشهری

عزاداری بوشهری‌؛ آیین و سبک‌های خاص عزاداری سنتی در بوشهر.

آیین عزاداری بوشهری نوع خاصی از عزاداری در ماه محرم و به مناسبت شهادت امام حسین است که توسط بومیان این منطقه ابداع ‌شده و رواج یافته است. آیین عزاداری بوشهری با ویژگی‌های انحصاری و سازگار با فرهنگ این منطقه و با مشارکت گسترده مردم برگزار می‌شود. در آیین عزاداری بوشهری، بانوان نیز نقش پررنگی دارند و به برگزاری مراسم عزاداری زنانه می‌پردازند.

مفهوم‌شناسی

عزاداری بوشهری، نوعی آیین سنتی برای سوگواری مذهبی است که برخی مردمان محلی، سبک خاصی از این آیین را «بخشو» می‌گویند. در عزاداری بوشهری، شیوه‌ها و نمادهای سوگواری مختلفی وجود دارد. در سبک سینه‌زنی بوشهری، عزاداران با تشکیل دسته‌های عزاداری حلقه‌ای شکل به‌نام «بُر» به سینه‌زنی می‌پردازند. همچنین پیش‌خوانی، پا‌منبری، سنج و دمامه‌زنی، هیا‌ مظلوم، واحد، یزله، مقتل‌خوانی، مراسم صبحدم، بُر‌حیدری، تویت‌گردانی، علم‌گردانی، زنجیر‌زنی، نعش و کتل، مَختَک، سینه‌زنی سراپایی زنان، ذاکری و حجله قاسم از دیگر آیین‌های مذهبی مخصوص بوشهری‌ها است که در ایام محرم برگزار می‌شود.

تاریخچه

برخی، پیشینه سبک عزاداری بوشهری را به دوران قاجار بازمی‌گردانند. برخی معتقدند فردی به نام ناخدا عباس که دریانورد و شاعر بوده است، این شیوۀ خاص سینه‌زنی و عزاداری را سازگار با فرهنگ این منطقه ابداع کرده و رواج داده است. عزاداری‌های زنانه نیز در بوشهر دارای قدمتی طولانی است و آنها به‌ویژه پس از تحولات مربوط به جنبش مشروطه، مشارکت گسترده‌تری در این مجالس داشته‌اند.

شیوه‌های عزاداری بوشهری

آیین‌ عزاداری در بوشهر با سبک‌هایی کاملا متمایز از سایر نقاط ایران برگزار می‌شود و به‌دلیل گوناگونی و جذابیت خاص، در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. سبک‌های عزاداری بوشهر با اقلیم خاص جنوب، ساده‌زیستی و اعتقادات قوی مردمان این منطقه، سازگاری دارد. از جمله شیوه‌های متنوع عزاداری در بوشهر عبارت‌اند از:

1. سینه‌زنی: در این آیین عزاداری، عزاداران صفوف متعددی به شکل دایره‌ای تشکیل داده و با قرار‌دادن یک دست بر کمر شخصی که در کنار آنها ایستاده، در نهایت انسجام، صفوف سینه‌زنی را تشکیل می‌دهند. در این شیوۀ عزاداری، نوحه‌خوانن در مرکز حلقه‌های دایره‌ای‌شکل سینه‌زنان قرار می‌گیرد و عزاداران با شور خاصی به‌صورت هماهنگ و با حرکات خاص دست و پا، به سینه‌زنی می‌پردازند.
2. سنج و دمامه: سازهای کوبه‌ای سنج و دمامه، به مراسم‌های عزاداری بوشهری شور و جذابیت می‌دهد و سبب متمایز شدن موسیقی به‌کار‌رفته در این مراسم‌ها می‌شود. دمام نوعی ابزار موسیقی بـه شـکل اسـتوانه‌ای اسـت کـه دو طـرف آن را با پوست دام می‌پوشانند. گروه موسیقی متشکل از دمام‌زن، قنبر‌زن و اشکون‌زن است. اشکون‌زن، رهبری سبک موسیقی در مجلس عزاداری را بر عهده دارد. این عزاداری ابتدا با نواختن دمام آغاز می‌شود.
3. پیشخوانی: پیشخوانی، سبک خاص مداحی با اشعار کوتاه و جواب‌های کوتاه است که مجلس را برای سینه‌زنی آماده می‌کند. کارکرد پیشخوانی، جا‌انداختن سینه‌زنی و نظم‌دادن به دستۀ عزاداران است.
4. پامنبری: در این مراسم تعدادی از پیر‌غلامان در کنار منبر عزاداری نشسته و به‌صورت دسته‌جمعی هم‌نوا با عزاداران به نوحه‌سرایی محزون می‌پردازند.
5. واحد: نوع خاصی از نوحه‌خوانی و سینه‌زنی است که در آن مداح پس از یک مکث کوتاه با صدای رسا «واحد» را اعلام‌کرده و سینه‌زنان با شنیدن صدای او، سبک خاصی از سینه‌زنی را اجرا می‌کنند. عزاداران سینه‌زن یک قدم به عقب رفته و در حالی که خم می‌شوند دست راست خود را تا نزدیک زمین‌آورده و دست دیگر خود را بر روی کمر شخصی که در کنار او ایستاده قرار می‌دهند، سپس هماهنگ با هم بلند‌شده و یک صدا سینه می‌زنند.
6. یزله: یکی دیگر از شیوه‌های عزاداری محرم در بوشهر، یزله است که به شیوه‌ای خاص و با شور خاصی توسط سینه‌زنان برگزار می‌شود. این مراسم پس از سینه‌زنی اصیل بوشهری برگزار‌ می‌شود. افراد به شکل قطاری کمر فرد جلویی خود را گرفته و با ضرب‌آهنگ مخصوص به شعر یزله، به آرامی قدم برداشته و به جلو حرکت می‌کنند. آنها پس از طی‌کردن یک مسافت مشخصی می‌ایستند و با تشکیل دسته‌های حلقه‌ای شکل و خمیده با ریتم یزله شروع به سینه‌زنی می‌کنند.
7. بُرحیدری: یکی از سبک‌های عزاداری به شکل سینه‌زنی سنتی است که شور و حرکت متعدد توسط عزاداران از مهم‌ترین ویژگی‌های این سبک عزاداری است.
8. مقتل‌خوانی: این آیین در میان بومیان این منطقه به «مقتلک علی‌اصغر» معروف است. این شیوۀ عزاداری نوعی روضه‌خوانی است که اغلب توسط پیرغلامان، افراد شاخص یا روحانیون صورت می‌گیرد.
9. هیا مظلوم: در روز‌های نهم و دهم ماه محرم این مراسم برگزار می‌شود. در این مراسم صف اول متشکل از ۷ تا ۹ نفر است که به آنها اصطلاحاً «سر» می‌گویند. سپس سایر سینه‌زنان به‌صورت مساوی پشت سر آنها قرار‌گرفته و به‌شکل قطاری کمر فرد جلویی خود را می‌گیرند. آنها پس از تشکیل صفوف قطاری منظم خود به آرامی و با سبکی محزون و ماتم‌گرفته به‌سمت جلو حرکت‌کرده و مراسم هیا مظلوم را اجرا می‌کنند.
10. مراسم صبحدم: یکی از مراسم‌های عزاداری مخصوص بوشهرها، مراسم صبحدم است. عزاداران به یاد شب عاشورا تا صبح به شب‌زنده‌داری و مناجات پرداخته و در سوگ امام حسین و یاران ایشان می‌نشینند. پس از آن در بامداد عاشورا به‌منظور وداع با امام حسین و یاران او نوعی مراسم نمادین مشهور به صبحدم یا صبح روسیاه، انجام می‌شود. عزاداران در شب عاشورا به یاد راز و نیاز شبانۀ امام و اصحاب ایشان، به ذکر و راز و نیاز با خدا می‌پردازند. آنها پس از تشکیل دسته‌های دایره‌ای شکل به‌صورت هماهنگ این ذکر را تکرار می‌کنند: «ای صبحدم یک دم مدم، یک امشبی بهر خدا، تا کشته نگردد حسین، اندر زمین کربلا»؛ آنها با این ذکر، سینه‌زنان دورتادور منبر حرکت می‌کنند.
11. تویت‌گردانی: در هفتم محرم، عزاداران سازۀ چوبی به‌اندازۀ تخت کودک را با پارچه‌های خاصی آراسته و آن را میان دسته‌های سینه‌زنی و زنجیرزنی می‌گردانند. این تویت در عصر عاشورا در گوشۀ میدان بزرگ محله قرار گرفته و بسیاری، نوزادان خود را در آن قرار داده و نوحۀ «لایی‌لایی طفل معصوم صغیرم لایی‌لایی/ لایی‌لایی طفلک ناخورده شیرم لایی‌لایی» را در وصف علی‌اصغر می‌خوانند.
12. علم‌گردانی: مراسم علم‌گردانی در روز‌های تاسوعا و عاشورا برگزار می‌شود. این مراسم از گذشته در میان بومیان این منطقه رواج داشته و با شور و شکوه خاصی با حضور جمعیت عظیمی از عزاداران، همراه با دمامه‌زنی برگزار می‌شود.
13. زنجیر‌زنی: در بوشهر، سبک خاص و متفاوت زنجیر‌زنی وجود دارد و اغلب در تاسوعا و عاشورای حسینی با شور و نظم خاص و توسط دسته‌های بزرگ عزاداران برگزار می‌شود. امروزه دسته‌های زنجیر‌زنی‌ از سه‌راه امامزاده تا امامزاده عبدالمهیمن به حرکت در‌آمده و با در دست‌داشتن دو زنجیر کوچک هماهنگ با مداحی، زنجیر‌زنی و عزاداری می‌کنند.
14. نعش و کتل: نوعی مراسم تعزیه‌گونه است که روز عاشورا در میدان‌های اصلی شهر برگزار می‌شود. در این مراسم با استفاده از کُتَل، شمایل، ذوالجنان، تابوت شهدای کربلا و کاروان اسرا، واقعۀ عاشورا و وقایع پس از آن بازنمایی می‌شود.

عزاداری‌های زنانه در بوشهر

زنان بوشهری با تمسک به مضامین اعتقادی شیعه با برگزاری مراسم‌های عزاداری در قالب هیئت‌های مذهبی و روضه‌های خانگی به روضه‌خوانی و مرثیه‌سرایی در شهادت امام حسین می‌پردازند. امروزه مراسم‌های زنانه در بوشهر، در محله‌های دارای تکیه‌ها و حسینیه‌های مخصوص بانوان مانند بهبهانی، شنبدی، دهدشتی و کوتی، برگزار می‌شود.

آیین‌های عزاداری زنان بوشهری، که برگرفته از باور‌هـای آنها درباره وقایـع ماه محـرم‌ و سرزمین کربلا است، سبب انســجام و تعــاون بانوان برگزارکننــدۀ این مجالس می‌شود. در مراسم‌های تعزیه، زنان در نقش زنان و دختران اهل‌بیت، حضور می‌یابند و نمایشی از سـوگ زنانۀ عاشـورایی و نقش بانوان در نهضت عاشورا را به مخاطبین منتقل کنند.

آیین‌های عزاداری زنانه در بوشهر

1. مَختَک (تویت): زنان در روز‌هـای تاسـوعا و عاشـورا، گهواره‌ای خالی را با پارچه‌های خاصی تزئین می‌کنند. زنان محله در منزلی که این مختک سبز قرار دارد، جمع شده و علاوه بر عزاداری برای طفل امام حسین، سرود حزن‌انگیزی در شیوۀ شهادت علی‌اصغر می‌خوانند. بانوانی که بچه‌دار نمی‌شوند با مشارکت در این مجلس و توسل به اهل‌بیت، برای برآورده‌شدن حاجت خود دعا می‌کنند.
2. ذاکری: در این مراسم ســرود‌ها و نوحه‌هــایی در قالب سبک ذاکری خوانده می‌شود. بانوان به‌صورت گروه‌های هفت نفره با مداح همخوانی‌کرده و به‌صورت دسته‌جمعی به مداحی می‌پردازند. در این مراسم علاوه بر روضه‌خوانی و مداحی، برخی روایات و داستان‌های تاریخی در رابطه با اهل‌بیت و وقایع مربوط به عاشورا نیز به‌منظور آگاهی بیشتر مخاطبان تبیین می‌شود.
3. حجله قاسم: این مراسم توسط زنان در شب هفتم ماه محرم برگزار می‌شود. بانوان در این مراسم به یاد جوان‌هایی که ازدواج نکرده‌اند و از محرم سال قبل تا سال جاری، فوت کرده‌اند، روضه‌خوانی کرده و به عزاداری و شیون می‌‌پردازند.
4. عزای سراپایی: نوعی سوگ زنانه است که پرشور و جان‌سوز انجام می‌شود. در این مراسم بانوان به یاد زنان داغ‌دیدۀ کربلا به‌صورت ایستاده مویه‌خوانی کرده و سینه می‌زنند. امروزه این مراسم در مجالس خانگی زنانه و در حسینیه‌های مخصوص بانوان مانند حسینیه حاجیه مریم برگزار می‌شود.

کارکردها

مشارکت پرشور مردمی، نقش مهمی در حفظ و تداوم آیین‌های عزاداری بوشهری داشته است. همچنین این سبک عزاداری، سبب انحلال فاصلۀ اجتماعی و طبقاتی افراد با یکدیگر شده و یک‌دلی و همراهی آنها در مراسم‌های سوگواری را به‌دنبال دارد. این آیین مذهبی ریشه در تاریخ، فرهنگ و باور‌های محکم مردمی دارد و با اصالت و با قدرت در بوشهر پا‌بر‌جا ‌مانده است. همچنین جنبۀ نمایش قوی این آیین‌ها سبب ‌شده که با وجود گسترش مدرنیته، این سنت و آیین مذهبی زنده بماند. مردم بوشهر، ممانعتی در مشارکت بانوان در مراسم‌های عزاداری محرم ندارند و حضور آنها را تکریم جایگاه زن و بازتاب‌دهندۀ نقش زنان و دختران اهل‌بیت در تداوم نهضت عاشورا می‌دانند. حضور بانوان بوشهری در این مراسم‌های عزاداری، سبب ارتقــای میزان خودباوری آنها در عرصه‌هــای مختلف اجتماعی، فرهنگی و مذهبی می‌شود. مشارکت بانوان در این مجالس در تربیت فرزندان و ترویج مضامین دینی در بستر خانواده نیز نقش بسزایی دارد. همچنین با توجه به سبک خاص آیین عزاداری محرم در بوشهر، مردم این مناطق، محله‌های خاصی را برای انجام این مراسم در نظر گرفته‌اند تا هم نظم عزاداری حفظ شود و هم شرایط مناسبی برای مشارکت بیشتر عزاداران محله‌های مختلف فراهم شود. اختصاص مکان‌های خاص برای عزاداری بانوان در بوشهر، سبب افزایش مشارکت آنها در مراسم‌های عزاداری ‌شده و فرصت مناسبی را برای گردهمایی‌های زنانه و برگزاری روضه‌های زنانه فراهم می‌آورد.

منابع

• «آشنایی با آیین عزاداری در بوشهر / از سنج و دمام‌زنی تا هیا مظلوم»، وب‌سایت تیتر کوتاه، تاریخ درج مطلب: 1 مرداد 1402ش.
• «آیین مختک‌بندی در بوشهر»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 17 مرداد 1401ش.
• «آیین و سنت‌های مردم بوشهر در ماه محرم»، خبرگزاری حوزه، تاریخ درج مطلب: 20 شهریور 1397ش.
• «آیین‌های عزاداری سنتی استان بوشهر در فهرست آثار ملی»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 20 مهر 1395ش.
• احمـدی ری‌شـهری، عبدالحسین، سنگستان (بوشهر قدیم و ویژگی های فرهنگی و اجتماعی آن)، شیراز، نوید، 1380ش.
• افسری کرمانی، عبدالرضا، نگرشی بر مرثیه‌سرایی در ایران، تهران، اطلاعات، 1371ش.
• «بوشهری‌ها در سینه‌زنی به جای کوچه، چرا حلقه می‌زنند؟ »، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 9 مرداد 1401ش.
• تقیـان، لاله، درباره تعزیه و تئاتر در ایران، تهران، مرکز، 1374ش.
• «حرکت بزرگ دسته‌های عزاداری در بوشهر/ اجرای سینه‌زنی و زنجیرنی سنتی»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 5 مرداد 1402ش.
• «عزاداری ایستاده زنان بوشهری؛ پرشور و خاص»، وب‌سایت همشهری آنلاین، تاریخ درج مطلب: 15 مرداد 1401ش.
• «کهن آیین‌های عاشورایی بوشهر»، خبرگزاری صدا و سیما، تاریخ درج مطلب: 16 مرداد 1401ش.
• «مراسم پامنبری در بوشهر برگزار»، وب‌سایت اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان بوشهر، تاریخ درج مطلب: 24 اردیبهشت 1399ش.
• مظفری، محمد، «آیین‌های عزاداری بوشهری متأثر از ریشه‌های اعتقادی و فرهنگی مردم/ مردم حافظان اصلی آیین‌های عاشورایی»، خبرگزاری کتاب ایران، تاریخ درج مطلب: 9 مرداد 1402ش.
• ملک‌زاده، الهام، «‌تلاقی ‌فرهنگ ‌و‌ مذهب‌ در ‌سوگواری ‌عاشورایی‌ زنان‌ بوشهری‌ (مطالعۀ ‌موردی‌: دورة‌ رضاشاه)»، پژوهشنامۀ فرهنگ و ادبیات آیینی، شماره 2، 1401ش.
• «یزله آیین سنتی عزاداری در استان بوشهر»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 27 شهریور 1397ش.