فقر معنوی

فقر معنوی؛ ناتوانی انسان از درک عالم معنا و عدم بهره‌مندی او از حقیقت وجودی خویش.

قرآن کریم، یکی از ابعاد وجودی انسان را بعد روحانی و معنوی او معرفی کرده است. از این رو خداوند به سبب برخورداری انسان از کرامت ملکوتی و بعد معنوی همه پدیده‌های زمین را در خدمت او قرار داده است. امروزه توجه انسان به جسم مادی سبب غفلت او از حیات معنوی و زندگی معنادار شده است. این توجه بی‌حد و حصر به امورات دنیوی نه تنها جسم انسان؛ بلکه روح و روان او را نیز به مخاطره می‌اندازد.

واژه‌شناسی

فقر به معنای شکستگی، شکافته‌شدن یا آسیب‌دیدن قسمتی از یک عضو یا غیر آن است. فقر در اصطلاح، یعنی نداشتن چیزهایی که انسان در زندگی به آن‌ها نیازمند است و ناقص یا اندک بودن امکاناتی که شکوفایی قابلیت آدمی و ظهور استعدادهای او به آن‌ها بستگی دارد. فقر نوعی گسترش گناه در زندگی است، که با تزلزل در اعتقادات و نوع زندگی عملی انسان باعث ایجاد تغییر و آسیب‌های روانی بر زندگی فردی و اجتماعی شخص می‌شود.

معنویت در اصطلاح حاکی از تمایل روحی انسان برای جستجوی معنای زندگی از طریق ارتباط با امر قدسی است. «معنوی» چیزی است که منسوب به معنی، باطن و حقیقت است. فقر معنوی به معنای بهره‌ نبردن انسان از درک حقیقت وجودی خویش است که سبب غفلت از مبدأ و مقصد حقیقی شده و ناتوانی او را از درک درست معنای زندگی به‌دنبال دارد.

انواع فقر

کارشناسان و پژوهشگران برای فقر اقسام متعددی را بیان کرده‌اند، که عبارت‌اند از:

• فقرطبیعی؛ فقری که از کمبود یا فقدان عوامل طبیعی و یا تغییراتی در مرزهای جغرافیایی حاصل می‌شود. عموما علت اصلی فقر، حوادث ناخوشایند طبیعی مانند سیل، طوفان، آتش‌سوزی، آفات نباتی و خشکسالی است.
• فقر جسمی؛ در این نوع فقر، شخص از نظر جسمی توانمندی ندارد و نمی‌تواند امورات خویش را سامان ببخشد.
• فقر مادی؛ فقر مادّى نوعی كمبود داشتن، يا دسترسی نداشتن به وسايل معاش مادّى و افزارهاى عمل براى اين زندگى می‌باشد.
• فقر روحی و معنوی؛ روح انسان مانند جسم او نیازمند تغذیه‌ی مناسب است. اگر در امر تغذیه‌ی روح، کوتاهی صورت گیرد و یا بنا بر دلایلی غذای مناسب به روح نرسد، نفس، قلب، روان و روح آدمی نیز دچار فقر می‌شود. چنین فقری ناشی از عواملی مانند دنیاطلبی، مال‌دوستی، طمع و آزمندی است. اگر انسان تغذیه سالم و مناسبی برای بُعد معنوی و ملکوتی خود نیابد از حقیقت وجودی خود فاصله گرفته و در وادی فقر معنوی وارد می‌شود.

دیدگاه اندیشمندان مسلمان

اندیشمندان مسلمان درباره فقر معنوی تعاریف متفاوتی را ارائه داده‌اند؛ برخی معتقداند: فقر معنوی و روحى‏، علاوه ‌بر اينكه فقرى حاضر و دائمى است، با دست‌يافتن به امكانات مادّى از بین نمی‌رود و پيوسته با افزایش غناى ظاهرى، افزایش می‌یابد. فقرهای معنوی از قبیل فقر در تربیت و ادب کمتر برای اشخاص قابل ادراک است. کسی که از ادب معاشرت، اخلاق انسانی و تربیت صحیح اجتماعی محروم باشد متوجه خلأ‌های خود نمی‌شود.

پیامدهای فقر معنوی

درباره پیامدهای فقر معنوی، به موارد زیر اشاره شده است:

1. یأس و ناامیدی؛ دل‌بستن به امورات بیهوده و فانی موجب می‌شود، که انسان غیر از خدا وابسته دیگری شود و از لطف و رحمت پروردگار مأیوس و ناامید گردد. این امر سبب گرایش فرد به سوی اضطراب و پوچی خواهد شد.
2. اضطراب و عدم آرامش واقعی؛ یکی از آثار شوم بیماری‌های روانی، ناراحتی‌های درونی و اختلالات روحی است. افرادی که برای ارضای خواهش‌های مادی و حیوانی، تمایلات فطری خود را سرکوب می‌کنند، راحتی و آرامش از آنان سلب می‌شود و در وادی افسردگی و اضطراب وارد می‌شوند. ناهماهنگی قوای درونی و بیماری روح آدمی، سبب می‌شود که آسایش فرد سلب شده و در تیره‌روزی و ناراحتی به سر ببرد.
3. احساس پوچی و بی‌معنایی؛ زندگی خالی از معنا و معنویت انسان را به پوچی می‌کشاند. علل گرایش انسان به پوچی و بی‌معنایی را باید در واژگونی ارزش‌ها و گرایش به امور مادی و نارسایی‌های تربیتی جستجو کرد. پوچ‌گرایی و فقدان معنا در زندگی، طرز فکری منفی و بیمارگونه است. نام‌آوران فلسفه پوچی با آنکه زندگی‌شان از معنا تهی بوده، با این حال معتقدند که باید به زندگی معنا و مفهوم بخشید.
4. افسردگی؛ به عقیده پژوهشگران، افسردگی‌های عصر حاضر، در کل تاریخ بشر تا این حد گسترده و عمیق نبوده است. با وجود امکانات رفاهی و پیشرفت‌های گسترده، انسان احساس افسردگی بیشتری دارد. آن‌ها همچنین افسردگی‌‌های دنیای مدرن را نتیجه ارتباط نداشتن با آفریدگار جهان و گم کردن معنای زندگی می‌دانند.

منابع

• ابن‌فارس، احمد، معجم مقائیس اللغه، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، حوزه علمیه قم،1404ق.
• آزادبختی، زینب، فقر معنوی در قرآن و روایات (مؤلفه‌ها، علل و پیامدها)، تهران، افروز، 1400ش.
• حسنی بافرانی، طلعت، «جایگاه زیارت در سلامت معنوی»، مجموعه مقالات نخستین کنگره بین‌المللی امام‌زادگان، اصفهان، سازمان چاپ و انتشارات، 1392ش.
• بستانی، فواد افرم، فرهنگ ابجدی، تهران، اسلامی، 1375ش.
• حسینی، سیدهادی، فقر و توسعه در منابع دینی، 1381ش.
• حکیمی، محمدرضا و دیگران، الحیاه، ترجمه احمد آرام، قم، دلیل ما، 1380ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه ، زیر نظر محمد معین و سید جعفر شهیدی، تهران، دانشگاه تهران، 1377ش.
• مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، قم، صدرا، 1377ش.
• نصری، عبدالله، فلسفه آفرینش، قم، معارف، 1390ش.
• صانعی، سید مهدی، بهداشت روان در اسلام، قم، مؤسسه بوستان کتاب، 1382ش.
• عمید، حسن، فرهنگ عمید، تهران، امیرکبیر، 1371ش.
• «فقر به نظام اعتقادی افراد ضربه می‌زند»، وب‌سایت موسسه مطالعات دین و اقتصاد، تاریخ مطلب: 26 ژانویه 2019م.