قاشق‌زنی

قاشق‌زنی؛ از رسوم کهن ایرانی در چهارشنبه آخر سال.

قاشق‌زنی از جمله رسوم اصیل و کهن ایرانی است که به‌عنوان یکی از آیین‌های چهارشنبه سوری برگزار می‌شود. این مراسم در برخی مناطق کشور مرسوم بوده است. در این مراسم افراد به‌صورت ناشناس به خانۀ اهالی محلۀ خود رفته و با دریافت هدیه، به افراد نیازمند کمک می‌کنند. دید‌و‌بازدید و جمع‌آوری غذا و پول برای مستمندان از اهداف این مراسم بوده است.

تاریخچه

قاشق‌زنی، عمل زنان قدیم در شب چهارشنبه سوری برای گرفتن مراد و رسیدن به مقصود به‌طور ناشناس بوده است. آنها به درخانه‌ها رفته و با زدن قاشق بر کاسه و یا بر در خانه، اهل‌خانه را از آمدن قاشق‌زن با‌خبر می‌کردند. برخی معتقدند سنت قاشق‌زنی نشأت گرفته از باور‌های زرتشتیان است. در زند اوستا تبیین شده است که در رستاخیز آخر سال ارواح با پوشاندن صورت خود به میان زنده‌‌ها باز‌گشته و بازماندگان به آن‌ها هدیه‌ای می‌دهند.

شیوۀ برگزاری مراسم قاشق‌زنی

در این مراسم، افراد در سنین مختلف به در خانۀ همسایه‌ها رفته و بدون معرفی‌کردن خود یا صحبت‌کردن، هدیه‌ای دریافت می‌کنند. همچنین این افراد هنگام تردد در محله به شکل ممتد با قاشق روی کاسه یا دیگ فلزی که در دست دارند، ضربه می‌زنند. فرد قاشق‌زن با تولید صدا به صاحب خانه می‌فهماند که هدیه او را آماده کند. از جمله هدایایی که توسط صاحب خانه به قاشق‌زن داده می‌شود برای کودکان شامل تنقلات، شکلات و اسباب بازی و برای بزرگسالان پول و آجیل است.

شهرهای میزبان مراسم قاشق‌زنی

مراسم قاشق‌زنی در شهر‌های مختلف به‌گونه‌های متفاوتی برگزار می‌شود. سنت قاشق‌زنى براى اغلب مردم تهران آشنا و ملموس است. از جمله مناطقی که میزبان مراسم قاشق‌زنی بوده، مازندران است. اهالی این منطقه در این مراسم علاوه بر کوبیدن قاشق به کاسه، عبارت «ای اهل محل، اهل در این منزل شگون امشب است، هدیه بریزید داخل پیمانه و کاسه» را نیز زمزمه می‌کنند. همچنین در همدان نیز آیین قاشق‌زنی مرسوم بوده؛ اما افراد بدون صحبت‌کردن و فقط با ضربه‌زدن قاشق به کاسه به اجرای این مراسم می‌پردازند.

فلسفۀ مراسم قاشق‌زنی

کارشناسان معتقدند در گذشته مهم‌ترین علت پدید‌آمدن قاشق‌زنى، كمك به فقرا و نیازمندان به‌صورت نا‌شناس بوده است. در روز‌هاى نزدیك نوروز بسیاری از افراد نیازمند چیزى براى گستراندن سفره و برگزاری جشن نوروز نداشتند، به‌همین منظور افراد به شكل خود‌جوش با برگزاری مراسم قاشق‌زنى براى یكسان‌شدن سفره‌های شب عید تلاش می‌کردند. همچنین در گذر زمان اعتقاداتى نیز در مراسم قاشق‌زنی میان مردم پدیدار شد. افرادی که به انعام و اطعام قاشق‌زن‌ها می‌پرداختند، نذر مى‌كردند تا حاجت‌شان برآورده شود.

کارکرد

کارشناسان با تکیه بر یافته‌های پژوهشی معتقدند تمامی آیین‌ها و یادمان‌هایی که مردم در شرایط گوناگون برپا داشته‌اند و امروزه نیز بخشی از آنها همچنان در فرهنگ مردم باقی است با منش، اخلاق و خِرد نیاکان ما آمیخته بوده است. مراسم قاشق‌زنی به‌عنوان یکی از رسوم اصیل ایرانی به‌گونه‌ای است که در آن افراد با رفتن به در خانۀ یکدیگر علاوه بر شادی به ترویج صله رحم، کمک به دیگران و دست‌گیری از نیازمندان می‌پرداختند.

جایگاه امروزی مراسم قاشق‌زنی

کارشناسان معتقدند قاشق‌زنى به‌دلیل محتوای کمک‌رسانی و جمع‌آورى كمك براى نيازمندان بسیار ارزشمند بوده و نیازمند احیایی دوباره در میان مردم است. امروزه در مراسم چهارشنبه سوری بسیاری از مراسم‌های سنتی و کهن تحریف شده و افراد به‌جای برگزاری جشن‌ها، رسوم کهن باستانی و احیای آنها؛ رفتار‌های مغایر با عرف و منش جامعه را اجرا می‌کنند. استفاده از مواد منفجره و آتش‌زا به‌جای رواج آیین اخلاقی، نوعی شادی و تفریح خطرناک و اضطراب‌آور را در جامعۀ ایرانی مرسوم کرده است.

 

منابع

• «آیین‌های چهارشنبه سوری در شهرهای مختلف ایران»، وب‌سایت تبیان، تاریخ درج مطلب: 24 اسفد 1395ش.
• پاکیزه، پوریا، «آیین سنتی چهارشنبه سوری و قاشق‌زنی – همدان»، خبرگزاری دانشجویان ایران «ایسنا»، تاریخ درج مطلب: 23 اسفند 1400ش.
• «چهارشنبه سوری از قاشق‌زنی تا آتش سوزی»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 17 فروردین 1402ش.
• دهخدا، علی اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 17 فروردین 1402ش.
• زارع، سارا، «آداب و رسوم چهارشنبه سوری در شهرهای مختلف؛ از قاشق‌زنی تا کوزه‌شکنی»، وب‌سایت پلازا، تاریخ درج مطلب 24 اسفند 1400ش.
• طلایی، «مراسم قاشق‌زنی را احیا می‌کنیم»، وب‌سایت آرشیو، تاریخ درج مطلب: 28 بهمن 1385ش.
• «قاشق‌زنی از یادها رفت!»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 17 فروردین 1402ش.
• کلوندی، مهدی، «مراسم سنتی «قاشق‌زنی» در همدان»، وب‌سایت فارس نیوز، تاریخ درج مطلب: 23 اسفند 1401ش.