قوم ایماق
قوم ایماق؛ گروه قومی متشکل از چهار طایفة اصلی و ساکن در غرب افغانستان و شرق ایران.
قوم اُیماق یا اویماق که در عرف اَیماق نیز گفته می‌شود، مجموعه قبایل نیمه کوچ‌نشین دری‌زبان هستند. ایماق‌ها چهار طایفة اصلی شامل تایمنی، فیروزکوهی، جمشیدی، زوری یا سوری و هزاره (غیر از هزاره‌های هزاره‌جات) هستند که با نام چهاراویماق یاد شده و بیشتر در ولایات غرب و شمال‌غرب افغانستان و شرق ایران زندگی می‌کنند.
نام‌گذاری
اُیماق (=اویماق) واژه‌ای ترکی- مغولی به‌معنای تبار و قبیله[۱] یا گروه انسانی دارای ریشة واحد[۲] است. ایماق‌ها به‌دلیل آن‌که از چهار قبیله تشکیل شده‌اند، به «چاراُیماق» یا «چهاراویماق» معروف هستند.[۳]
برخی معتقدند ایماق‌ها قبیلة نیمه کوچ‌نشین هستند و نام «ایماق» از رنگ سفید چادرهای آنها گرفته شده، لذا «چهار اویماق» به‌معنای چهار طایفة چادرنشین است.[۴]
نژاد و تاریخچه
در مورد خاستگاه نژادی این قوم دیدگاه‌های مختلفی وجود دارد؛ برخی آنها را هم‌نژاد با هزاره‌های هزارستان دانسته‌اند که بعد از پذیرش اسلام در اثر اختلاف مذهبی و فرقه‌ای از هم فاصله گرفته[۵] و نام چهارایماق در زمان حاکمیت تیموریان و بابر در هرات (اوایل قرن 16م) به آنها اطلاق شده است.[۶]
برخی، معتقدند که ایماق‌ها از قبیله‌های مختلف با منشأ نژادی متفاوت تشکیل شده و هزاره‌های چارایماق، با هزاره‌های هزاره‌جات هم‌تبار هستند.[۷] همچنین، تایمنی‌ها (تَیمنی)، ترک‌تبار بوده و جمشیدی‌ها از نسل جمشید پادشاه آریانا در بلخ بوده و خاستگاه آریایی دارند.[۸] طایفة فیروزکوهی از چارایماق را نیز برخی منسوب به فیروزکوه پایتخت غوریان در قرن‌های 12 و 13م دانسته و عده‌ای دیگر، آنها را از منطقۀ فیروزکوه در مازندران ایران می‌دانند که در سال 1404م به هرات کوچانده شده‌اند.[۹] برخی طایفه‌های جمشیدی و سوری را از تبار ضحاک تازی و فیروزکوهی و تایمنی را از نژاد پشتون‌ها دانسته‌اند.[۱۰] گروهی ایماق‌ها را از شاخه‌های قوم تاجیک بر شمرده‌اند.[۱۱] برخی دیگر نیز معتقدند که ایماق‌ها تبار مشترک ندارند بلکه در قرن‌های 10 و 11ق از ایلات و طوایف اقوام ایرانی و غیرایرانی شمال‌غرب و غرب افغانستان شکل گرفته‌اند.[۱۲]
گروه‌بندی
در آثار نویسندگان چهار تا نه طایفه برای ایماق‌ها بیان شده است؛ اما همچنان این قوم با عنوان «چارایماق» یعنی چهار قوم، معروف بوده و سایر طایفه‌ها از شاخه‌های این چهار قوم شمرده می‌شوند.[۱۳]
علاوه بر آن، در مصادیق اصلی چارایماق، اختلاف نظر وجود دارد؛ برخی اقوام «تایمنی، هزاره (غیر از هزاره‌های هزارستان) تیموری و زوری» را به‌عنوان چارایماق آورده و تایمنی را شامل دو طایفة قبچاق و دُرزی و هزاره را شامل جمشیدی و فیروزکوهی، دانسته‌اند.[۱۴] برخی دیگر، جمشیدی، هزاره (هزاره‌های ساکن بادغیس و هرات)، فیروزکوهی و تایمنی را از طوایف چارایماق دانسته و طوایف تیموری، زوری و درزی را از شاخه‌های تایمنی بر شمرده‌اند.[۱۵]
گروه دیگر هزاره‌های ایماق را جزء هزاره‌های هزاره‌جات دانسته و طوایف «جمشیدی، سوری، فیروزکوهی و تایمنی» را به‌عنوان چارایماق می‌شناسند. عده‌ای نیز به‌جای طایفة «سوری»، «تیموری» را در جمع چهارایماق ذکر کرده‌اند.[۱۶]
برخی از نویسندگان در مورد هزاره‌های سنی و سوری در ترکیب چارایماق بر این باورند که در ابتدا طایفة سوری، به‌جای هزاره‌ها جزء چارایماق بودند، اما بعدها به‌دلیل کمی جمعیت سوری‌ها (به‌دلیل مهاجرت آنها به هند) و کثرت هزاره‌های سنی، گروه دوم جانشین گروه اول در ترکیب ایماق‌ها شده‌اند.[۱۷]
جمعیت‌شناسی
در مورد جمعیت ایماق‌ها گزارش‌های متفاوتی وجود دارد؛ الفنستون جمعیت آنها را در دهة اول قرن 19م 400 تا 450 هزار نفر ذکر کرده است.[۱۸] برخی منابع دیگر براساس آمارهای مربوط به دهة چهل خورشیدی، جمعیت ایماق‌ها را 800 هزار نفر بیان کرده و در آمار سازمان ملل در سال 1978م، 2/4% از جمعیت افغانستان ذکر شده است.[۱۹] یکی از بزرگان این قوم، تعداد جمعیت ایماق را تا حدود 3.5 میلیون نفر تخمین زده است.[۲۰]
موقعیت جغرافیایی
ایماق‌ها در افغانستان، بیشتر در ولایت‌های غور، بادغیس، هرات و فراه و نیز در شرق ایران در تربت جام و تربت حیدریه و خواف زندگی می‌کنند.[۲۱] از این میان، تعدادی از طایفة سوری به هند مهاجرت کرده‌اند.[۲۲] در برخی منابع جدید آمده است که ایماق‌ها در 21 ولایت افغانستان حضور دارند.[۲۳]
اقتصاد
بیشتر ایماق‌ها کشاوز و دامدار بوده و زندگی نمیه‌کوچ‌رو دارند و ییلاق و قشلاق می‌کنند.[۲۴] حکومت‌های افغانستان برای اقتصاد این مردم کار مؤثری انجام نداده‌اند.[۲۵] آنها، رمه و دامداری داشته و همچنین نوعی اسب کوچک ولی چابک پرورش می‌دهند و به خارج صادر می‌کنند.[۲۶]
سیاست
ایماق‌ها در گذشته دارای حکومت محلی بوده و هریک از قبایل، زمین جدا و رئیس مستقل داشتند که دارای اختیارات گسترده در امور اجتماعی، سیاسی و قضایی بوده و هر بخشی از منطقة آنها توسط کدخدا و خان اداره می‌شده است.[۲۷]
در قرن 13ق که سرزمین‌های هرات و غرب افغانستان مورد توجه ایران، انگلیس و روسیه قرار گرفت، سران ایماق مناسبات خود را با هر سه کشور برقرار کردند، اما در دورة عبدالرحمن (1297- 1319ق/ 1880- 1901م)، قبایل چارایماق سرکوب و پراکنده شدند.[۲۸] ایماق‌ها در دوران معاصر از محروم‌ترین اقوام افغانستان هستند و در آثار پژوهشگران داخلی و خارجی، اطلاعات اندکی در مورد آنها، وجود دارد.[۲۹] در دهة 60ش، از هشت قوم این کشور به‌عنوان «ملیت» یاد شده، ولی نامی از قوم ایماق برده نشده است. نام ایماق در قانون اساسی و سرود ملی دورة جمهوری اسلامی افغانستان (1382- 1400ش) نیز آمده است.[۳۰] نخبه‌های ایماق‌ها در سال 1397ش، «شورای سراسری انسجام ایماق‌ها» را تشکیل دادند.[۳۱]
فرهنگ و سبک زندگی
حکومت‌های افغانستان برای توسعة فرهنگی ایماق‌ها کار مؤثری انجام نداده‌اند.[۳۲] آنها سنی‌مذهب بوده و به زبان فارسی دری سخن می‌گویند.[۳۳]
ایماق‌ها به‌صورت قبیله‌‌ای زندگی کرده و هر قبیله، دارای رئیس مستقلی است که در قلعه‌های مستحکم اقامت دارند، اما عموم آنها زندگی نیمه کوچ‌نشین داشته و در چادرهایی به‌نام اُرد (Orde) یا اُردی، زندگی می‌کنند.
تیموریان از این قوم، چادر سیاه افغانان را ترجیح می‌دهند.[۳۴] آنها به‌جای عمامه بیشتر کلاهی از پوست برّه می‌پوشند. خوراک آنها مانند سایر مردم افغانستان است، جز اینکه آنها گوشت اسب می‌خورند و در تهیة نان، دانة روغنی به‌نام خنجک را با آرد گندم مخلوط می‌کنند. تیموری‌ها در سبک زندگی، لباس پوشیدن و آداب‌‌ورسوم بیشتر شبیه اُزبک‌ها هستند.[۳۵]
ایماق‌ها بیشتر زندگی سنتی دارند و شکار حیوانات، از علاقه‌مندی‌های مردان آنها است.[۳۶]
مشاهیر
ژنرال عبدالقادر،[۳۷] فضل کریم ایماق،[۳۸] گل آقا محمدی، محمد ابراهیم ملک‌زاده و سیما جوینده، برخی از بزرگان فعلی قوم ایماق هستند.
پانویس
- ↑ معین، فرهنگ فارسی، ج1، ذیل واژة ایماق.
- ↑ کاتب، نژادنامه افغان، 1372ش، ص142.
- ↑ الفنستون، افغانان: جای و نژاد، 1375ش، ص425 و 426.
- ↑ گریگوریان، ظهور افغانستان نوین، 1388ش، ص55؛ «شورای انسجام ایماق افغانستان اعلام موجودیت کرد»، خبرگزاری صدای افغان (آوا).
- ↑ الفنستون، افغانان: جای و نژاد، 1375ش، ص425 و 426؛ یزدانی، پژوهشی در تاریخ هزاره‌ها، 1390ش، ص128.
- ↑ گریگوریان، ظهور افغانستان نوین، 1388ش، ص55؛ یزدانی، پژوهشی در تاریخ هزاره‌ها، 1390ش، ص128.
- ↑ میتلند، هزاره‌های افغانستان (گزارش کمیسیون سرحدی افغان و انگلیس)، 1379ش، ص229.
- ↑ ارزگانی، افغانستان؛ رنگین کمان اقوام، 1390ش، ص131.
- ↑ آگنیر، اقوام مسلمان اتحاد شوروی، 1366ش، ص449.
- ↑ ارزگانی، افغانستان؛ رنگین کمان اقوام، 1390ش، ص131 و 132.
- ↑ مایل هروی، تاریخ و زبان در افغانستان، 1362ش، ص19، نظروف، مقام تاجیکان در تاریخ افغانستان، 1999م، ص21.
- ↑ چهار اویماق (گروه ایلی)، وب‌سایت مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ کاتب، نژادنامه افغان، 1372ش، ص142؛ الفنستون، افغانان: جای، نژاد، 1375ش، ص427؛ چهار اویماق (گروه ایلی)، وب‌سایت مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی؛ ارزگانی، ارزگانی، افغانستان؛ رنگین کمان اقوام، 1390ش، ص130.
- ↑ کاتب، نژادنامة افغان، 1372ش، ص142؛ الفنستون، افغانان: جای و نژاد، 1375ش، ص427.
- ↑ یزدانی، پژوهشی در تاریخ هزاره‌ها، 1372ش، ص137.
- ↑ ارزگانی، افغانستان؛ رنگین کمان اقوام، 1390ش، ص129.
- ↑ تواریخ خورشید جهان، ص315، به نقل از ارزگانی، افغانستان؛ رنگین کمان اقوام، 1390ش، ص129.
- ↑ الفنستون، افغانان: جای و نژاد، 1375ش، ص429.
- ↑ ارزگانی، افغانستان؛ رنگین کمان اقوام، 1390ش، ص134.
- ↑ «رهبری قوم ایماق مشاوریت ریاست جمهوری را رد کرد»، وب‌سایت خبرگزاری صدای افغان (آوا).
- ↑ کاتب، نژادنامة افغان، 1372ش، ص142-143؛ «شورای انسجام ایماق‌های افغانستان اعلام موجودیت کرد»، خبرگزاری صدای افغان (آوا).
- ↑ ارزگانی، افغانستان؛ رنگین کمان اقوام، 1390ش، ص128-129.
- ↑ «شورای سراسری انسجام ایماق‌های افغانستان ایجاد شد»، خبرگزاری دید.
- ↑ گروهی از پژوهشگران، همسایة نزدیک‌تر از خویش؛ افغانستان از ویژگی‌های طبیعی تا خصوصیات انسانی، 1387ش. ص59.
- ↑ یزدانی، پژوهشی در تاریخ هزاره‌ها، 1390ش، ص128.
- ↑ الفنستون، افغانان: جای، نژاد، 1375ش، ص427.
- ↑ الفنستون، افغانان: جای، نژاد، 1375ش، ص427.
- ↑ چهار اویماق (گروه ایلی)، وب‌سایت مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ ارزگانی، افغانستان؛ رنگین کمان اقوام، 1390ش، ص4،
- ↑ ارزگانی، افغانستان؛ رنگین کمان اقوام، 1390ش، ص128.
- ↑ «شورای سراسری انسجام ایماق‌های افغانستان ایجاد شد»، خبرگزاری دید.
- ↑ یزدانی، پژوهشی در تاریخ هزاره‌ها، 1390ش، ص128.
- ↑ «چهار اویماق (گروه ایلی)»، وب‌سایت مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ الفنستون، افغانان: جای، نژاد، 1375ش، ص427.
- ↑ الفنستون، افغانان: جای، نژاد، 1375ش، ص427 و 428.
- ↑ جیلانی، جغرافیای ولایات افغانستان، 1379ش، ص123.
- ↑ ارزگانی، افغانستان؛ رنگین کمان اقوام، 1390ش، ص128.
- ↑ «قوم ایماق هم خواهان سهم خود از حکومت وحدت ملی شد»، وب سایت شفقنا افغانستان.
منابع
- ارزگانی، مسیح، افغانستان؛ رنگین کمان اقوام، بی‌جا، مرکز مطالعات و انتشارات میراث خراسان، 1390ش.
- الفنستون، مونت استوارت، افغانان: جای، فرهنگ و نژاد، ترجمة محمد آصف فکرت، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، 1375ش.
- جیلانی، غلام، جغرافیای ولایات افغانستان، پیشاور، مرکز نشرات اسلامی صبور، 1379ش.
- «چهار اویماق (گروه ایلی)»، مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 28 آذر، 1398ش.
- «رهبری قوم ایماق مشاوریت ریاست جمهوری را رد کرد»، خبرگزاری صدای افغان (آوا)، تاریخ درج مطلب: 25 سرطان 1394ش.
- «شورای انسجام ایماق افغانستان اعلام موجودیت کرد»، خبرگزاری صدای افغان (آوا)، تاریخ درج مطلب: 13 دلو (بهمن) 1397ش.
- «شورای سراسری انسجام ایماق‌های افغانستان ایجاد شد»، خبرگزاری دید، تاریخ درج مطلب: 14 دلو 1397ش.
- «قوم ایماق هم خواهان سهم خود از حکومت وحدت ملی شد»، وب‌سایت شفقنا افغانستان، تاریخ درج مطلب: 16 جولای 2015م.
- کاتب، ملا فیض محمد، نژادنامه افغان، مقدمه و تحشیه: کاظم یزدانی، قم، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، 1372ش.
- گروهی از پژوهشگران، همسایة نزدیک‌تر از خویش؛ افغانستان از ویژگی‌های طبیعی تا خصوصیات انسانی، تهران، کتاب مرجع، 1387ش.
- گریگوریان، وارتان، ظهور افغانستان نوین، ترجمة علی عالمی کرمانی، تهران، عرفان، 1388ش.
- مایل هروی، نجیب، تاریخ و زبان در افغانستان، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، 1362ش.
- معین، محمد، فرهنگ فارسی، تهران، نامن، چ2، 1386ش.
- میتلند، پی. جی، هزاره و هزارستان (گزارش کمیسیون سرحدی افغان و انگلیس)، ترجمة محمد اکرم گیزابی، قم، مرکز فرهنگی نویسندگان افغانستان، 1376ش.
- نظروف، حق نظر، مقام تاجیکان در تاریخ افغانستان، تربت جام، احمدجام، 1380ش.
- یزدانی، حسینعلی، پژوهشی در تاریخ هزاره‌ها، تهران، عرفان، 1390ش.