مدارس خودگردان
مدارس خودگردان؛ مراکز آموزشی غیر رسمی مهاجران افغانستانی در ایران.
مدارس خودگردان، مراکز آموزشی غیر رسمی در ایران است که جهت آموزش کودکان مهاجر افغانستانی بازمانده از تحصیل در نظام آموزش و پرورش این کشور، فعالیت می‌کند. این مدارس توسط جمعی از افراد فرهنگی افغانستانی ایجاد شده است. مدارس خودگردان با وجود چالش‌های مختلف، کارکردهای متعددی چون هویت‌بخشی، جامعه‌پذیری و کاهش آسیب‌های اجتماعی داشته است. باوجود فراهم‌شدن فرصت تحصیل کودکان مهاجر به دستور رهبر انقلاب اسلامی ایران در 1393ش، ضرورت این مدارس به‌عنوان بازوی کمکی مدارس دولتی جمهوری اسلامی ایران پابرجا است.
مفهوم‌شناسی
مدارس خودگردان به مدارس غیر رسمیِ اطلاق می‌شود که توسط جمعی از تحصیل‌کردگان و نهادهای مدنی داوطلب مهاجران افغانستانی، راه‌اندازی شد تا هر دانش‌آموزی که امکان تحصیل در مدارس دولتی را ندارد، از حق تحصیل محروم نشود.[۱] این مدارس بدون حمایت ارگان‌های دولتی، با دریافت هزینه‌های اندک و یا به‌صورت خیریه و با مدیریت افراد غالبا غیرحرفه‌ای اداره می‌شوند.[۲]
تاریخچه
آغاز فعاليت مدارس خودگردان به سال‌هاي 1361ش تا 1362ش، بر مي‌گردد.[۳] با شروع جنگ‌های داخلی در افغانستان، مهاجران بسیاری به سمت ایران روانه شدند؛ اما فرزندان مهاجرین نمی‌توانستند در مدارس دولتی مشغول به‌تحصیل شوند. برای حل این مسأله، خانواده‌های آنها ابتدا به احزاب جهادی که به‌دلیل حضور نیروهای شوروی اجازۀ فعالیت قانونی داشتند، مراجعه کردند. اکثر احزاب اعم از شیعه و سنی کلاس‌های آموزشی را برای آموزش کودکان و نوجوانان بازمانده از تحصیل دایر کردند. پس از غیرقانونی شدن فعالیت احزاب، امید و توجه مهاجرین افغان به سوی روحانیان و ریش‌سفیدان دوخته شد. و آنها به‌دلیل اعتبار اجتماعی، با حمایت تعدادی از مردم و افراد دارای تجربه، مدارسی را تأسیس کردند که بعدها «مدارس خودگردان» نام گرفت.[۴]
ترکیب جمعیتی
جمعیت این مدارس را تمامی افراد بازمانده از تحصیل بدون توجه به ملیت و قومیت، تشکیل می‌دهند؛ اما به‌صورت مشخص شامل افراد ذیل است:
- افراد مهاجر قانونی ساکن در غیر استان محل صدور مدرک اقامتی؛
- افرادی که سن آنها با مقطع تحصیلی مربوطه سازگار نیست؛
- افراد بازمانده از تحصیل به‌دلیل تکمیل ظرفیت مدارس دولتی؛
- افراد تازه مهاجرشدۀ بدون مدرک اقامتی؛
- افراد ساکن در مناطق حاشیه‌نشین با تراکم جمعیتی بالا؛[۵]
- فرزندان ایرانی که مشکل مدارک هویتی دارند؛[۶]
- فرززندان مادرایرانی که مدرک هویتی معتبر ندارند.[۷]
تعداد مدارس خودگردان
آمار دقیقی از تعداد مدارس خودگردان به‌دلیل غیرقانونی شناخته‌شدن آنها، وجود ندارد. اما در دهه‌های 70 و 80ش، به‌دلیل سیاست بازگشت آوارگان، شمار این مدارس به حدود 400 باب رسید. این آمار مربوط به مدارس ثبت‌شده در دفتر نمایندگی وزارت معارف افغانستان در سفارت افغانستان است؛ گفته شده است که بیش از 100 باب مدرسۀ دیگر بدون ثبت نام فعالیت دارد. پس از دستور رهبر انقلاب اسلامی ایران، این آمار بسیار کاهش‌یافته و برخی از این مدارس قانونی شده‌اند.[۸]
عوامل شکل‌گیری
سیاست‌های مهاجرتی
پس از سیاست درهای باز در دهۀ 1360ش، در دهۀ 1370ش، طرح «بازگشت آوارگان افغانستانی به موطن» مطرح شد و به دنبال آن یارانۀ آموزش برای مهاجرین را قطع کردند[۹] و دردهه 1380ش نیز به شدت دنبال شد.[۱۰]
قوانین کارت اقامتی و شرایط کاری برخی مهاجرین
قوانین کارت اقامتی تنها اجازۀ اقامت قانونی در همان استان صدور را می‌دهد، لذا مهاجرین ساکن در کوره‌پزی‌ها و مرغداری[۱۱] و همچنین افرادی که به‌قصد کار در استان دیگر، به خصوص تهران، می‌روند، امکان ثبت‌نام در مدارس دولتی ندارند.[۱۲]
کمبود ظرفیت پذیرش مدارس در مناطق مهاجرنشین
با توجه به سکونت مهاجرین در حاشیۀ کلان‌شهرها، ظرفیت مدارس این مناطق به‌دلیل تراکم جمعیت، در نخستین روزهای ثبت‌نام تکمیل می‌شود.[۱۳]
عدم توان پرداخت هزینۀ تحصیلی به مدارس دولتی
پس از قطع یارانۀ تحصیل در سال 1371ش، و مصوبۀ دولت در سال 1382ش، بسیاری از خانواده‌ها، توان پرداخت هزینۀ تحصیلی را نداشتند.[۱۴]
شیعه‌هراسی برخی مهاجرین اهل سنت
برخی از مهاجرین به‌دلیل تعلقات مذهبی و تفکرات قبیله‌ای و ترس از تأثیرپذیری از اعتقادات شیعی از ثبت‌نام فرزندان خود در مدارس رسمی جلوگیری می‌کردند.[۱۵] این ممانعت در مورد تحصیل دختران بیشتر وجود داشت.[۱۶]
موانع و چالش‌ها
خلاء قانونی
این مدارس به‌دلیل عدم پیشینه در تاریخ آموزش و پرورش ایران، هیچ‌گونه جایگاه قانونی نداشت.[۱۷]
محدودیت‌های منابع
مشکلاتی چون کمبود فضا، کتاب‌های درسی و میز و صندلی، همواره فعالیت این مدارس را با سختی مواجه کرده است.[۱۸]
معلمان و مدیران غیرحرفه‌ای
گردانندگان این مدارس هیچ‌کدام تجربۀ آموزشی-تربیتی نداشتند و تنها با اتکاء به دانش مدرسه یا حوزه علمیه وارد این عرصه شده بودند.[۱۹]
فرصت‌ها و زمینه‌ها‌ی تداوم
تقاضای شدید مردم
بر خلاف نسل گذشتۀ افغانستانی که به‌دلیل فرار از تحصیل اجباری همگانی به خصوص دختران، در دورۀ اشغال روس‌ها، افغانستان را به قصد ایران و پاکستان ترک کردند؛[۲۰] اما پس از حضور در ایران، به ضرورت آموزش پی برده[۲۱] و دریافتند که آموزش تعهد دینی آنها است.[۲۲]
دغدغه افراد فرهنگی
بسیاری از مدیران و معلمان این مدارس تنها به‌دلیل روحیۀ ایثارگرایانه‌ای که داشتند، از پس تحمل موانع و مشکلات آن برآمدند.[۲۳]
همکاری مردم ایران
علی‌رغم شکایت برخی از همسایه‌ها، به‌طور کلی، روحیۀ ایثار و مهمان‌نوازی مردم ایران موجب شده که سختی‌ها و مشکلات همسایگی این مدراس را تحمل کنند.[۲۴]
کارکردها
- ایجاد فرصتی برای هم‌اندیشی در مورد آموزش بهتر و ارتقاء ابزارهای آن؛ این مدارس به مثابۀ مرکزی برای افراد فرهنگی دغدغه‌مند بوده تا با یکدیگر، گرو‌ه‌ها، انجمن‌ها و سازمان‌هایی را برای تألیف و چاپ کتب درسی، مجله و گروه‌های ورزشی و هنری برای آموزش بهتر کودکان ایجاد کنند.[۲۵]
- ایجاد زمینۀ هویت فراقومی؛ بسیاری از کودکان و نوجوانان، از طریق این مدارس با زبان، لهجه‌ها و آداب و رسوم یکدیگر آشنا شدند و تا حدودی زمینۀ کاهش تعصبات و احساس تعلق فراقومی و ملی فراهم شد.[۲۶]
- ایجاد دیدگاه عدالت‌جویانه در دانش‌آموزان؛ بسیاری از این جوانان به‌جای «تلافی‌جویی» و تبعیض، رویۀ عدالت‌جویی را هم نسبت به اقوام افغانستان و هم نسبت به جامعۀ میزبان (ایرانی) در پیش گرفته‌اند.[۲۷]
- جامعه‌پذیری و کاهش آسیب‌های اجتماعی؛ مدارس خودگردان نقش اساسی در جامعه‌پذیری افراد از طریق تدریس کتب درسی مدارس دولتی ایران، داشته است.[۲۸]
- تقویت حضور زنان افغانستانی در عرصۀ اجتماع؛ باوجود فرهنگ قبیله‌ای و مردسالار، این مدارس فرصت چشمگیری را برای حضور زنان و دختران در سطح مدیریت و معلمی فراهم آورده است.[۲۹]
در کنار کارکردهای مثبت، این مدارس برخی از کارکردهای منفی نیز داشته است. از جمله آموزش ضعیف و کم‌مایه، تقویت حس ناسیونالیستی افغانستانی (به جای تقویت هویت اسلامی که می‌توانست برای جامعه میزبان مفید باشد، به هویت ناسیونالیستی سوق یافتند)[۳۰] از دست‌رفتن فرصت اثر‌گذاری فرهنگی بر کودکان و نوجوانان افغانستانی،[۳۱] کم‌اعتنایی نسبت به سرنوشت جامعۀ میزبان.[۳۲]
وضعیت فعلی مدارس خودگردان
علی‌رغم دستور رهبر انقلاب اسلامی راجع به تحصیل کودکان مهاجر افغانستانی و کاهش قابل توجه مدارس خودگردان، به دلایل متعددی نظیر اقامت در شهر غیر محل صدور کارت اقامت، تراکم جمعیت، تفاوت زبان برخی از مهاجرین (پشتو زبان)، و مهم‌‌تر از همه سلطۀ مجدد طالبان، موجب بحران چندبارۀ افغانستان و موج مهاجرتی جدید، مدارس خودگردان همچنان یکی از ضرورت‌های آموزش کودکان مهاجر به‌شمار می‌روند.[۳۳] این مدارس از منظر کارشناسان، می‌توانند به‌عنوان کمک‌یار مدارس دولتی عمل کرده و تا فراهم شدن شرایط ثبت‌نام، مانع محرومیت کودکان جامانده از تحصیل گردند.[۳۴]
پانویس
- ↑ . «مدارس خودگردان، آخرین پناه تحصیل»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ . «نقش مدارس خودگردان در تحصیل کودکان افغانستانی در ایران»، نسیم آنلاین.
- ↑ . پویان، «کودکان جامانده از مهر کجا می‌روند؟»، وب‌سایت روزنامۀ شرق.
- ↑ . صفری و دیگران، «تاریخ شفاهی مدارس خودگردان مهاجران افغان در شهر اصفهان»، وب‌سایت تاریخ شفاهی ایران.
- ↑ . پویان، «کودکان جامانده از مهر کجا می‌روند؟»، وب‌سایت روزنامۀ شرق.
- ↑ . «مدارس خودگران تلاشی برای ادامۀ تحصیل دانش‌آموزان بدون مدرک شناسایی»، وب‌سایت باشگاه خبرنگاران جوان.
- ↑ . «مدارس خودگردان، آخرین پناه تحصیل»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ . موسوی، «مدارس خودگردان به چه کار می‌آید؟»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ . حقیقت‌طلب، «فراز و فرودهای تحصیل کودکان مهاجر در ایران»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ . موسوی، «مدارس خودگردان به چه کار می‌آید؟»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ . صفری و دیگران، «تاریخ شفاهی مدارس خودگردان مهاجران افغان در شهر اصفهان»، وب‌سایت تاریخ شفاهی ایران.
- ↑ . «آغاز سال تحصیلی در مدارس خودگردان افغان‌ها در ایران»، خبرگزاری آناتولی؛ پویان، «کودکان جامانده از مهر کجا می‌روند؟»، وب‌سایت روزنامۀ شرق.
- ↑ . پویان، «کودکان جامانده از مهر کجا می‌روند؟»، وب‌سایت روزنامه شرق.
- ↑ . صفری و دیگران، «تاریخ شفاهی مدارس خودگردان مهاجران افغان در شهر اصفهان»، وب‌سایت تاریخ شفاهی ایران.
- ↑ . صفری و دیگران، «تاریخ شفاهی مدارس خودگردان مهاجران افغان در شهر اصفهان»، وب‌سایت تاریخ شفاهی ایران.
- ↑ . باریکانی، «افغانستان کوچک در سرزمین یاقوت‌های سرخ»، وب‌سایت روزنامۀ همشهری.
- ↑ . «مدارس خودگردان، آخرین پناه تحصیل»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ . صفری و دیگران، «تاریخ شفاهی مدارس خودگردان مهاجران افغان در شهر اصفهان»، وب‌سایت تاریخ شفاهی ایران.
- ↑ . هودفر، «تلاش جوانان پناهندۀ افغانی در ایران برای امتناع از حاشیهای بودن»، 1386ش، ص41.
- ↑ . هودفر، «تلاش جوانان پناهندۀ افغانی در ایران برای امتناع از حاشیهای بودن»، 1386ش، ص23.
- ↑ . باریکانی، «افغانستان کوچک در سرزمین یاقوت‌های سرخ»، وب‌سایت روزنامۀ همشهری.
- ↑ . پویان، «کودکان جامانده از مهر کجا می‌روند؟»، وب‌سایت روزنامۀ شرق.
- ↑ . شیخ‌الاسلامی، «الفبای درد در مدارس خودگردان/ تحصیل کودکان مهاجر لنگ مجوز و مدرسه»، خبرگزاری مهر.
- ↑ . شیخ‌الاسلامی، «الفبای درد در مدارس خودگردان/ تحصیل کودکان مهاجر لنگ مجوز و مدرسه»، خبرگزاری مهر.
- ↑ . موسوی، «مدارس خودگردان به چه کار می‌آید؟»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ . هودفر، «تلاش جوانان پناهندۀ افغانی در ایران برای امتناع از حاشیهای بودن»، 1386ش، ص24 و 45.
- ↑ . هودفر، «تلاش جوانان پناهندۀ افغانی در ایران برای امتناع از حاشیهای بودن»، 1386ش، ص50-52.
- ↑ . موسوی، «مدارس خودگردان به چه کار می‌آید؟»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ . صفری و دیگران، «تاریخ شفاهی مدارس خودگردان مهاجران افغان در شهر اصفهان»، وب‌سایت تاریخ شفاهی ایران؛ هودفر، «تلاش جوانان پناهندۀ افغانی در ایران برای امتناع از حاشیهای بودن»، 1386ش، ص8.
- ↑ . هودفر، «تلاش جوانان پناهندۀ افغانی در ایران برای امتناع از حاشیهای بودن»، 1386ش، ص24، 34 و 41-42.
- ↑ . نصر اصفهانی و حسینی، «بررسی تأثیر سیاست‌های تحصیل اتباع افغانستانی در ایران (مورد مطالعه: شهر تهران)»، 1395، ص77.
- ↑ . هودفر، «تلاش جوانان پناهندۀ افغانی در ایران برای امتناع از حاشیهای بودن»، 1386ش، ص42-43.
- ↑ . «نقش مدارس خودگردان در تحصیل کودکان افغانستانی در ایران»، نسیم آنلاین.
- ↑ . موسوی، «مدارس خودگردان به چه کار می‌آید؟»، خبرگزاری ایرنا.
منابع
- باریکانی، محمد، «افغانستان کوچک در سرزمین یاقوت‌های سرخ»، روزنامۀ همشهری، 23 اردیبهشت 1391ش، تاریخ بازدید: 23 مهر 1402ش.
- پویان، اعظم، «کودکان جامانده از مهر کجا می‌روند؟»، وب‌سایت روزنامۀ شرق، تاریخ درج مطلب: 1 مهر 1396ش.
- حقیقت‌طلب، پیمان، «فراز و فرودهای تحصیل کودکان مهاجر در ایران»، در بخش دوم وبینار آموزش کودکان مهاجر در دنیای جدید، گروه مطالعات جوانان موسسۀ مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 2 مهر، 1400ش.
- داوری، مهین، «همسایه هم مدرسه را دوست دارد»، آتیه آنلاین، تاریخ درج مطلب: 1۸ مهر، ۱۴۰۰ش.
- صفری، روح‌الله و دیگران، «تاریخ شفاهی مدارس خودگردان مهاجران افغان در شهر اصفهان»، وب‌سایت تاریخ شفاهی ایران، مرکز مطالعات و تحقیقات فرهنگ و ادب پایداری، تاریخ بازدید: 23 تیر 1402ش.
- «مدارس خودگردان، آخرین پناه تحصیل»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 13 آذر 1400ش.
- «مدارس خودگران تلاشی برای ادامۀ تحصیل دانش آموزان بدون مدرک شناسایی»، وب‌سایت باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: 15 مهر، 1399ش.
- موسوی، نادر «دکتر هما هودفر و مدارس خودگردان»، وب‌سایت نادر موسوی، تاریخ بازدید: 22 تیر 1402ش.
- موسوی، نادر، «مدارس خودگردان به چه کار می‌آید؟، در بخش سوم ویبنار آموزش کودکان مهاجر در دنیای جدید، گروه مطالعات جوانان موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 2 مهر، 1400ش.
- نصر اصفهانی، آرش و حسینی، سیدحسن، «بررسی تأثیر سیاست‌های تحصیل اتباع افغانستانی در ایران (مورد مطالعه: شهر تهران)»، فصلنامۀ راهبرد فرهنگی اجتماعی، سال پنجم، شمارۀ 20، 1395ش.
- «نقش مدارس خودگردان در تحصیل کودکان افغانستانی در ایران»، نسیم آنلاین، تاریخ درج مطلب: 16 شهریور، 1401ش.
- هودفر، هما، «تلاش جوانان پناهندۀ افغانی در ایران برای امتناع از حاشیهای بودن»، مجله گفتگو، شمارۀ 50، 1386ش.
- «یک دستور از رهبر انقلاب: هیچ دانش‌آموز افغانستانی، از تحصیل بازنماند؛ حتی غیرقانونی»، وب‌سایت خبری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 27 اردیبهشت 1394ش.